Een duik in het diepe met Beauty and the Beast

Ik las afgelopen weekend (27 en 28 augustus 2016) in de NRC het Zomeravondgesprek tussen zangeres Wende Sneijders en psychiater Jim van Os, getiteld ‘What the fuck is er mis met soft?’ Ze zijn alletwee begaan met de duistere kant van het bestaan. Jim van Os kan daar niet omheen als psychiater, maar Wende Sneijders voelt zich genoodzaakt die kant op te zoeken. ‘Ik vind dat kunst meedogenloos moet zijn …. Iemand moet dat aanreiken. Of gaan we van de wereld één Disneyland maken omdat het anders te pijnlijk is?’

De historische diepte van het Beest

Over Walt Disney gesproken. Het toeval wilde dat ik de week ervoor met mijn kleinkinderen naar Disney’s Beauty and the Beast was geweest in het Circus theater te Scheveningen. Mooi werk. Geoliede machine. Humoristische teksten en geïmproviseerde uitstapjes naar onze werkelijkheid. Al was de verpakking zoet en Disney-achtig, het verhaal was, als elk goed verhaal, gebaseerd op een mengsel van goed en kwaad, Beauty and Beast. Dus zelfs als Disney een sprookjessfeer voortovert, komt het kwaad toch meedogenloos om de hoek kijken. Het verhaal had uiteraard een happy end, een einde waar we allemaal in een hoekje van onze ziel naar verlangen, maar als toeschouwer krijg je ook de schaduwen mee van het lot van het beest en de huiver voor de universele licht-donker thema’s die leven in onze ziel.

Ik mijmerde de volgende dag over de titel van de musical en verbaasde me over de naam van ‘the Beast’. Kwam dat beest misschien overeen met het beest dat in het boek dat in deze jaren mijn bijzonder aandacht heeft, de Apocalyps van Johannes, ook ten tonele wordt gevoerd? Neem bijvoorbeeld de passage over de vrouw met de zon bekleed en de maan onder haar voeten die een kind gaat baren dat wordt bedreigd door een zevenkoppige draak (Johannes 12:1-7), later de vorm aannemend van een beest dat opkomt uit de zee en vervolgens van een beest dat opkomt uit de aarde. Dit laatste beest heeft twee hoorns op zijn kop, zoals ook het Beest in de musical voorstelling die ik bijwoonde.

Maar voor ik deze gedachte ging vervolgen, wilde ik beter weten wat eigenlijk de wortels zijn van dit sprookje van Beauty and the Beast.

Hoe ver gaat Beauty and the Beast terug?

Disney gebruikt voor het maken van zijn musical-tekenfilm in 1991 een oud sprookje. En wie dat nagaat wordt steeds verder terug gevoerd naar het verleden. Waar ligt de oorsprong van dit verhaal? En welke waarde mogen we aan de karakters toekennen? Laten we stapsgewijs de geschiedenis nagaan.

Het verhaal van Beauty and the Beast dat Disney inspireerde belandt met Engelse ondertiteling op Amerikaanse bodem in 1947 in de vorm van de in 1946 gelanceerde Franse film van Jean Cocteau, getiteld ‘La Belle et la Bête’.

De film gaat over een prins, die door betovering is omgevormd tot een monster als straf voor zijn arrogantie, en over een prachtige jonge vrouw die het monster in zijn kasteel gevangen houdt. Met enige fantasie zien we al de parallel met de vrouw met de zon bekleed die wordt bedreigt door de zevenkoppige draak uit de Apocalyps. Om opnieuw een prins te worden moet het Beest haar liefde winnen anders blijft hij voor altijd een monster. Cocteau’s film is echter niet de eerste versie van het verhaal, want dit blijkt al eeuwen de ronde te doen in Europa. Hij baseerde zijn film op een boek van de Franse schrijfster Jeanne-Marie Leprince de Beaumont die het sprookje ‘La Belle et la Bête’ in 1756 publiceerde in het boek ‘Magasin des enfants’. Deze versie van het sprookje kreeg een grote vlucht in Europa onder andere in de Franse opera ‘Zémire et Azor’ die startte in 1771 en tot in de negentiende eeuw populair bleef. De bekende versie van Leprince de Beaumont was echter niet de bron, maar een ingekorte bewerking van een in 1740 uitgegeven versie van het verhaal door de Franse schrijfster Gabrielle-Suzanne Barbot de Villeneuve die het met een reeks andere sprookjes beschreef in het boek ‘La Jeune Américaine et les contes marins’. Volgens Paul Remy (An unknown version of “Beauty and the Beast ”, Belgian Journal of Philology and History, vol. 35, No. 1 (1957), p. 5-18) heeft mevrouw Leprince de Beaumont het oorspronkelijke sprookje van mevrouw Barbot de Villeneuve, dat elf hoofdstukken omvatte, flink ingekort en bewerkt waarna het zijn zegetocht maakte. Zo werd de koninklijke herkomst van Belle weg gelaten.

Nog altijd zijn we echter niet bij de bron beland, want het sprookje van mevrouw Barbot de Villeneuve uit 1740 was gebaseerd op in die tijd circulerende sprookjesverhalen die later zijn terug geleid tot nog veel oudere bronnen. We moeten er dus van uitgaan dat het niet eenvoudig is om wetenschappelijk en onomstotelijk de oerbron in zuivere verwoording terug te vinden. En telkens als het verhaal wordt doorverteld, wordt er wel iets aan toegevoegd of wordt iets weggelaten. Er blijken talrijke versies te bestaan van het gegeven van een betoverde prins die wordt gered door een moedig onbedorven meisje. Aan het einde van de Middeleeuwen (rond 1550-1555) worden dergelijke sprookjes die leven onder het volk voor het eerst te boek gesteld door de Italiaan Giovanni Francesco Straparola in ‘Le piacevoli notti’, een uit twee delen bestaand boek met 75 sprookjes. Een van de sprookjes is dat van ‘De Varkenskoning’. In dit sprookje komen we vergelijkbare elementen tegen van een tot varken betoverde prins die trouwt met een prinses waardoor hij weer zijn menselijke gedaante terugkrijgt en hen het koninkrijk van haar vader toevalt. Ook zijn in La Belle et La Bête van mevrouw de Villeneuve elementen te vinden die helemaal teruggaan tot ‘Eros en Psyche’ waarover de uit Algerije afkomstige Romein Lucius Apuleius Madaurensi in het Latijnse geschrift ‘Metamorfosen’ of ‘De gouden ezel’ in de tweede eeuw (vermoedelijk tussen 160-180) van onze jaartelling al schreef.

Het was een van de verhalen die in deze zeldzaam bewaard gebleven roman voorkomen, waarvan vermoed wordt dat het van Griekse oorsprong was. Het origineel zou van de hand van Lucius van Patras zijn maar is verloren gegaan. Wel was hiervan in de tijd van Apulaius een verkorte versie in omloop, getiteld ‘De ezel’, dat diverse sprookjes bevatte. Deze verkorte versie kwam van Lucius van Samosata, van oorsprong een Syriër. En hiermee zijn we toch merkwaardig dicht, qua plaats en tijd, beland bij de omstandigheden waaronder de Apocalyps ontstond. Hebben we hier te maken met een volkse vertelling die, als zoveel wijsheden, zijn oorsprong vond in de tot die tijd geheime kennis van tempels en esoterische scholen?

Het verhaal van Eros en Psyche

Hoe dan ook, laten we kennis nemen van het door Apuleius opgetekende verhaal van Eros en Psyche, de oudste wortel van Beauty and the Beast. Ik volg de Nederlandse versie van het verhaal zoals weergegeven op Wikipedia op 1 april 2016.

Het verhaal over Eros en Psyche vertelt hoe Psyche, een koningsdochter en de mooiste vrouw van de wereld, wordt benijd door haar twee zusters die al waren getrouwd. Maar Psyche was zo mooi dat niemand met haar durfde te trouwen. Ze wilde niet meer zo mooi zijn, anders zou ze nooit liefde kunnen ontvangen. Haar ouders werden hierdoor ongerust en raadpleegden het orakel van Apollo. Zijn antwoord was: “De maagd is bestemd als bruid voor een onsterfelijke minnaar. Haar toekomstige man wacht op haar op de top van de berg. Goden noch mensen kunnen weerstand bieden tegen hem, die een monster is.” Psyche zelf wilde naar de berg gaan, naar de man die door het ongelukkige lot aan haar voorbestemd was. Bij de berg aangekomen werd ze opgetild door Westenwind. Ze viel in een diepe slaap en werd wakker in een bos met hoge, mooie bomen. Ze ging het bos in en kwam bij een prachtige fontein. Achter de fontein stond een kasteel, zó mooi dat het onmogelijk door mensen kon zijn gemaakt. Ze ging er naar binnen en haar verbazing werd bij alles wat ze tegenkwam steeds groter: Gouden pilaren ondersteunden het dak en de muren waren er prachtig beschilderd. Terwijl Psyche vol bewondering rondkeek, sprak een stem tegen haar: “Onovertroffen vrouwe, alles wat u ziet is van u. De stemmen die u hoort zijn uw bedienden. Ze zullen alles doen wat u hen opdraagt. Ga nu naar uw kamer en fris u op voor het eten.” Psyche deed wat haar gezegd werd en na een bad genomen te hebben ging ze aan tafel zitten. Het heerlijkste eten en de verrukkelijkste wijnen werden haar voorgezet. Terwijl ze at hoorde ze betoverende muziek.
Haar door het lot toegewezen man had ze echter nog nooit gezien. Hij kwam als het al donker was en verliet haar voordat het licht werd. Ze smeekte vaak of hij nog even kon blijven tot het licht was, zodat ze hem kon zien. Maar dat weigerde hij steeds. Hij verklaarde: “Waarom zou je me willen zien? Als je me zou zien, zou je misschien bang voor me worden of me verafgoden. Het enige wat ik van je vraag is je liefde. Ik wil liever dat je van me houdt als gelijke dan dat je van me houdt als een god.” Psyche hield zich een tijdje stil. Maar al snel begon ze zich ongelukkig te voelen. Ze miste haar ouders en haar zussen. Ze kon wat ze meemaakte aan niemand vertellen. Het paleis begon als een gevangenis te voelen. Dit vertelde ze aan haar mysterieuze man. Die gaf haar toestemming om haar zussen te gaan halen. Westenwind bracht hen omhoog. Ze genoten in het paleis van heerlijke baden en stelden Psyche ontelbare vragen over haar man. Psyche gaf al snel toe dat ze hem nog nooit had gezien. Haar zussen zeiden daarop dat ze zich zorgen zou moeten maken. Het orakel had immers gezegd dat het een monster was. Ze raadden haar aan het licht aan te doen als hij sliep om te kijken hoe hij eruitzag, zich te wapenen met een dolk en niet te twijfelen om zijn hoofd eraf te hakken als het een monster bleek te zijn.
Ze gaf een tijdlang geen gehoor aan de raad van haar zussen, maar op een zekere nacht was ze zo nieuwsgierig dat ze hun advies opvolgde. De persoon die naast haar lag was echter geen monster. Hij was de mooiste der goden, met gouden krullen die langs zijn roodgekleurde wangen vielen. Hij had twee vochtige vleugels op zijn schouders, witter dan sneeuw, met glimmende veren. Toen Psyche voorover leunde om zijn gezicht van dichtbij te zien, viel een druppel olie uit haar lamp op de schouder van de god. Hij werd wakker, spreidde zijn vleugels en vloog het raam uit. Psyche probeerde hem te volgen maar viel uit het raam naar beneden. Eros keek even om en zei: “O domme Psyche, is dit hoe je mijn liefde terugbetaalt ? Denk jij dat ik, die de wil van mijn moeder Aphrodite in de wind heb geslagen en jou tot mijn vrouw heb gemaakt, een monster ben en wil jij mijn hoofd afhakken? Ga terug naar je zussen. Hun advies heb je, in tegenstelling tot dat van mij, wel opgevolgd. Ik zal je straffen door je voor altijd te verlaten. Liefde kan niet ergens wonen waar achterdocht leeft.” Nadat hij dit gezegd had, vloog Eros weg en liet hij de arme Psyche alleen achter.
Toen Psyche wakker werd was ze niet langer in het mooie paleis. Ze lag op een open vlakte met haar zussen. Psyche vertelde het verhaal aan hen, waarop die meteen teruggingen naar de berg om daar te wachten op Westenwind. Die kwam echter niet. Ze vielen van de berg, tegen de rotsen en stierven. Ondertussen dwaalde Psyche een dag en een nacht lang rond, zonder eten, drinken of rust. Ze zocht overal naar Eros. In de tempel van Demeter vroeg ze advies. Ze moest naar Aphrodite gaan en haar opdrachten uitvoeren. Misschien zou ze dan ooit haar man terug krijgen. Ze ging naar de tempel van Aphrodite, die haar met afkeer ontving. Ze vroeg of Psyche soms kwam om haar zieke man te zien, herstellende van een wond die hem door haar toegebracht was. Aphrodite zou Psyche als echtgenote van haar zoon op de proef stellen. Ze beval Psyche naar het opslaghuis van haar tempel te gaan. Daar lag een berg met onder meer tarwe, gerst, bonen en linzen. Aphrodite zei tegen Psyche: “Sorteer deze granen, stop alles van dezelfde soort bij elkaar en zorg dat het voor de avond klaar is.” Toen vertrok Aphrodite. Maar Psyche bleef zitten, met stomheid geslagen, zonder maar een vinger uit te steken. Terwijl Psyche daar zat, vroeg Eros hulp aan een leger mieren. Ze sorteerden korrel voor korrel de hele graanberg. Nadat Aphrodite gegeten had, ging ze naar Psyche en zag dat de taak vervuld was. Ze zei: “Dit heb jij niet gedaan, dit is het werk van Eros.” De volgende ochtend kreeg Psyche een nieuwe opdracht: ze moest van een groep schapen met gouden vachten de wol verzamelen. Psyche vertrok naar de rivieroever waar ze de schapen zou vinden en kreeg dit keer advies van de riviergod. Dat advies was dat ze moest wachten tot de nacht, omdat er gevaarlijke rammen rondliepen die haar zouden doden. ’s Avonds, als ze dan sliepen, kon ze veilig passeren en de schapenwol van de scherpe takken van de struiken plukken, waar die aan was blijven hangen. En zo vervulde Psyche haar tweede taak. Weer kreeg ze geen goedkeuring van Aphrodite, omdat deze wist dat Psyche hulp had gehad. Psyche kreeg een nieuwe opdracht. Ze moest met een doos naar Perséphoné, de godin van de onderwereld, gaan en om een beetje schoonheid vragen voor haar meesteres, omdat deze, toen ze voor haar zieke zoon zorgde, een beetje van haar eigen schoonheid was verloren. Psyche moest voor de avond terug zijn. Toen ze op weg was hoorde Psyche een stem die zei hoe ze de gevaren van de weg naar de onderwereld kon vermijden. Ze moest langs Kerberus, de waakhond met drie koppen, zien te komen en de veerman Charon overhalen om haar de zwarte rivier over te brengen. Zonder de gevaarlijke weg af te hoeven leggen zou ze dan bij een grot het koninkrijk van Hades, de god van de onderwereld, vinden waar Perséphoné verbleef. De stem zei echter ook, dat ze de gevulde doos nooit open mocht maken en erin kijken.
Psyche kwam veilig aan bij Hades en ze mocht doorgaan naar Perséphoné om de boodschap van Aphrodite door te geven. Ze kreeg de doos mee terug, gesloten en gevuld met het kostbare goedje. Ze ging dezelfde weg terug als waarlangs ze gekomen was. Ze was erg blij om het daglicht weer te zien. Maar ze kon zich niet bedwingen en opende even de doos om een klein beetje schoonheid aan zichzelf te geven. In de doos vond ze echter geen schoonheid, maar een duivelse slaap. Ze viel midden op de weg zonder enig gevoel of beweging in slaap.

Eros vluchtte door een kier van het raam van de kamer waarin zijn moeder hem had opgesloten en zocht Psyche. Toen hij haar gevonden had, haalde hij de slaap uit haar ogen en stopte het terug in de doos. Daarop raakte hij haar aan met een van zijn pijlen. Psyche werd wakker en nadat Eros haar meegenomen had, gaf ze de doos alsnog aan Aphrodite.
Eros vertelde oppergod Zeus over zijn liefde voor Psyche. Zeus ging daarop met Aphrodite praten, die tenslotte toestemde om Psyche en Eros samen te laten zijn. De boodschapper van de goden, Hermes, werd naar de aarde gestuurd om Psyche te halen. Toen Psyche in de hemel aankwam, kreeg ze een beker gevuld met ambrosia en Hermes zei: “Drink dit, Psyche, en je zult onsterfelijk worden. Eros zal zich nooit kunnen losrukken van de problemen die hij krijgt, maar jullie huwelijk zal eeuwig zijn.” Psyche werd voor altijd verenigd met Eros en binnen korte tijd hadden ze een dochtertje, dat Hedonis heette, wat plezier maken betekent.

Hoe Disney de boodschap van de Apocalyps brengt

Met dit oerverhaal over de vereniging van de ziel (psyche) en de liefde schenkende geest (eros) wordt het diepste thema van de ontwikkeling van de mens, kiezend tussen goed en kwaad, Beauty en Beast, geschetst. Door de eeuwen heen neemt het Beest verschillende vormen aan in de verhalen. Soms is het Beest buiten ons, maar ook is het in ons. Het schildert de mogelijkheid dat we innerlijk terugvallen tot het beestachtige of dat we het eigenbelang weten te overstijgen tot het engelachtige of goddelijke aspect dat ook in ons sluimert. Door te kiezen voor de liefde wordt de mens op een hoger plan gebracht. Het Beest is waarvoor wij bang zijn maar waarachter de eerst nog onbereikbare liefde ligt verscholen. Psyche of Beauty vertegenwoordigt de zoekende ziel van de mens naar deze hogere liefde in zichzelf. En als we die na allerlei beproevingen hebben ontwikkeld, onze ziel van zelfliefde naar hogere liefde hebben omgevormd, dan kunnen we door de poort gaan naar het hogere bewustzijn van de goden. Dan worden we tot de Apocalyptische vrouw met de zon bekleed en de maan (de overwonnen wereld van de hartstochten) onder haar voeten. In Eros en Psyche komt Psyche duidelijker naar voren als de zoekende ziel die nog obewust de liefde proeft maar nog wankelmoedig is in de fase dat ze nog niet door ervaring wijzer geworden is en bewust voor de liefde kiest. In Beauty and the Beast zijn de thema´s omgevormd en is het juist het Beest dat een transformatie moet doormaken om zich met Beauty te kunnen verenigen. Maar in de kern gaat het om de zelfde innerlijke ontwikkeling.
Er is dus alle aanleiding om in Beauty and the Beast een moderne vertolking van het oude beeld uit de Apocalyps te zien. De Apocalyps brengen we tegenwoordig alleen nog in verband met ondergang, maar dit laatste bijbelboek gaat over het wenkende perspectief van de liefde. Toch verdienstelijk dat Disney dat in onze tijd voor een groot publiek over het voetlicht weet te brengen.

Vrijdag 2 september 2016