Pasen 2016
Mogen we nog zeggen dat Pasen het aangrijpende christelijke feest is van de verlossing uit de verstarring, uit de onderdrukking, de groepsdruk? Dat het een feest is van de geboorte van de vrijheid van het individu, het beginnen aan de weg om tot de universele mens te groeien? Een feest om een wereld te bouwen op de beginselen van duurzaamheid? Of is het niet meer dan een verplichte avond met de Mattheüs Passie, een Paasbrunch met de familie en in de leunstoel praten over de toestand in de wereld? Dieper in ons hart is het misschien wel een feest van het ontluikende nieuwe leven na de dood van de zwart-witte winter, een feest van het frisse groen dat weer aan de bomen komt, het uitspruiten van takken die meteen hun vreugde in bloesems botvieren. Maar, het is toch vooral een restant van een christelijk feest. Als ik kijk naar de kassières bij de Jumbo aan de overkant dan dragen ze allemaal een zwarte hoofddoek. Voor hen is er niets speciaal aan de Paaszondag. Hun niet-moslim collega’s hebben vandaag alleen vrijaf.
Voor mij is het een feest van zwaarte en lichtheid, van sterven en geboren worden, de smart van het menselijke lijden vermengt met de tinteling in je bloed, de verwachting die aanzwelt, de wakkerheid die doorbreekt, de dag die het wint van de nacht. Ik realiseer me het mystieke geheim dat de zonnegeest, die twee millennia geleden in alle culturen werd verwacht, na de kruisiging van Jezus zich met de aarde verbindt en nu kan worden ervaren in het weer uitlopen van het hout. Alsof Jezus’ lichaam het zaad was dat in alles wat leeft elk jaar opnieuw ontkiemt. Begrijpen de christenen van nu nog wat de Christus incarnatie van toen betekent? Het christelijke Paasfeest echt begrijpen moet, denk ik, ondanks de ontkerkelijking, of misschien dankzij, nog komen. Hopelijk wordt het feest uit zogenaamde correctheid of vanuit modieuze agnostiek niet vóór die tijd afgeschaft. Afgeschaft, omdat mensen niet meer in God willen geloven, bijvoorbeeld omdat zij niet weten waarop ze moeten letten om te zien dat God bestaat. Of omdat een steeds grotere groep moslims in ons land, ooit als gasten verwelkomd maar nu als staatsburgers gelijke democratische rechten hebbend, zich niet herkennen in dit 2000 jaar gevierde christelijke feest.
Hoe verhogen we de moraliteit van onze houdingen?
En wat heeft dit alles te maken met duurzaamheid? Veel, want ook in oude religieuze documenten van het christendom vinden we de vijf duurzaamheidshoudingen terug. Ik denk daarbij aan uitspraken van Jezus. Net als de uitspraken van Lao Tse die aan de orde kwamen in mijn vorige blog, heeft Jezus handreikingen gegeven om onze houdingen moreler te maken. Duurzaamheid is een moderne vertaling van Chinese wijsheid en christelijke ethiek. Het is een dieper verlangen dat door kunstenaars die verhalen vertellen en films maken op duizenden verschillende manieren wordt uitgebeeld. Op dit laatste zal ik in een volgende blog ingaan. Laten we dit keer stilstaan bij het christelijke erfgoed, dat toch de basis vormt van veel wat we als de Europese cultuur kennen, zoals verwoord in de Bergrede (Lukas 6, vers 17-49).
Bergrede, een omgekeerde peptalk
De zogenaamde Bergrede van Jezus is gehouden in de beginperiode van zijn optreden nadat hij zijn missie als drager van de zonnegeest ontving bij de doop in de Jordaan door Johannes de Doper. Direct daarna wordt hij in de woestijn tevergeefs in de verleiding gebracht om zijn hogere vermogens voor eigen glorie te gebruiken. Daarna veroorzaakt hij veel ophef door de bijzondere genezingen die hij volbrengt. Hierdoor zoeken massa’s zieken hem op en ergert de gevestigde orde aan religieuze leiders zich aan hem door zijn invloed op de mensen en zijn ontmaskering van hun dood geworden religieuze rituelen. Uit degenen die hem volgen kiest hij, terwijl ze een berg opgaan, zijn twaalf naaste discipelen. Dan, als ze van de berg afdalen tot bij een vlak gedeelte, verzamelt een grote menigte van volgelingen uit de wijde omtrek zich om hem, vooral om van hun kwalen genezen te worden. Jezus raakt ze aan of laat zich aanraken en terwijl de genezende kracht uit hem stroomt genezen zij. Melaatsen worden gezond, lammen lopen weer, een mans verdorde hand krijgt weer leven. Daarna houdt Jezus op deze plek zijn ‘Bergrede’. Deze rede heeft niets van wat een heerser zijn volgelingen zou toeroepen. Zijn volgelingen worden niet opgeroepen tot de strijd tegen de Romeinse overheersers of om hem, Jezus, te vereren. Je zou het een non-rede kunnen noemen. Hij verheerlijkt niet de sterksten, de kampioenen, maar de zwakken, de armen, de hongerigen, de verworpenen. Dat kan natuurlijk alleen maar betekenis hebben als hier een andere maatstaf wordt aangelegd dan het materieel rijker of beter worden. Jezus beziet alles vanuit een geheel ander perspectief en komt daarom tot deze paradoxale uitspraken. Hij beziet ons lot vanuit geestelijk perspectief, eeuwigheidsperspectief. Vandaaruit zegt hij: ‘Heb je vijanden lief en doe wel degenen die je haten.’ Dat doorbreekt ons klassieke denken van oog om oog en tand om tand, dat draait alles om. Het hoeft dan ook niet te verbazen dat hij ook tot raadgevingen komt hoe we vanuit dit perspectief van onze hogere ik-kracht een lagere duurzaamheidshouding kunnen omvormen tot een hogere. Het gaat hier niet om kuddegedrag, maar om keuzes, vanuit zelfbewustzijn, keuzes die alleen mensen individueel kunnen maken.
Ontkracht het emotioneel confronterende egoïsme
De eerste houding van het overleven en jezelf manifesteren ten koste van anderen keert hij dramatisch om zodat er ruimte voor de hogere houding ontstaat. Raadde Lao Tse de heersers aan om niet in deze situatie van het overleven terecht te komen, Jezus zegt tot ieder individu (Lukas 6 vers 29 en 30): ‘Wie je op de wang slaat, keer hem ook de andere toe.’ Ontkracht wie je beledigt door niet terug te slaan maar door te verrassen met een geheel onverwachte daad, je andere wang toekeren, je kwetsbaar durven opstellen. Het is de enige manier om de angel uit een oorlog te halen, om de rauwe en niets ontziende strijd om de ander te willen vernietigen te doorbreken, om niet zelf meegezogen te worden in het conflict. Zo wordt het vuur van de woede geblust in plaats van verder aangewakkerd. De vijand wordt op een ander been gezet, de fixatie van de woede en het zich beledigd of tekort gedaan voelen wordt doorbroken. Laat de woede niet in jou doordringen en je naar beneden halen. Dan is er een opening om beiden op het hogere niveau uit te komen.
Ontkracht het materialistische egoïsme
De tweede houding van het domineren van regels of wetten voor het groepsbelang, ook wel de ‘command and controle’ aanpak genoemd, het opkomen voor je recht, doorbreekt en verheft Jezus op een zelfde manier. Zijn remedie voor het depolariseren als de spanning tussen het individuele en het algemene belang van het respecteren van elkaars bezit zich opbouwt lost hij op door de raad (Lukas 6 vers 30): ‘En wie je mantel neemt, verhinder hem niet ook je rok te nemen. Maar geef aan ieder die iets van je verlangt; en wie iets van je neemt, eis het niet terug.’ Zijn raad is concreet en revolutionair, en is van een andere orde dan ons materialisme. Ga de strijd niet aan, niet uit zwakte maar uit de kracht om de verleiding van de woede en de agressie in je te weerstaan omdat je degene die je besteelt doorziet, in jezelf herkent en daarom zelfs zoiets als mededogen kunt hebben en het verlies los kunt laten. Hoe vaak is een regel niet een verkapte vorm van macht van een elite om de anderen de wet voor te schrijven? Het gaat niet om de formele macht van de wet maar om de levende transactie tussen twee mensen. Het loslaten van het uiterlijke dat van je genomen is brengt je meer dan alle krachten die in je geactiveerd worden bij het terugvorderen ervan, ook al sta je in je formele recht. Het loslaten brengt je van gedupeerde op een gelijkwaardig niveau met de ander.
Ontkracht het ‘wij en zij’ denken door voor ieder je hart te openen
De derde houding van het onderhandelen kan worden opgetild door niet alleen te voldoen aan de eis van de markt dat ieder als gelijkwaardig wordt behandeld (‘Gelijk je wilt dat de anderen naar jou zullen doen, doe dat naar hen toe evenzo,’ Lukas 6 vers 31), maar Jezus gaat een stap verder. Hij roept zijn toehoorders op met alweer een revolutionaire boodschap (Lukas 6 vers 32 – 34): ‘En als je liefhebt wie jou liefhebben, wat is je verdienste? Want ook de zondaars hebben lief wie hen liefhebben. En als je weldoet aan degenen die jou weldoen, wat is je verdienste? Want de zondaars doen hetzelfde. En als je leent aan degenen van wie je het geld hoopt terug te ontvangen, wat is je verdienste? Want ook zondaren lenen aan zondaren om het zelfde weer terug te ontvangen. Maar heb je vijanden lief en doe goed, en leen, zonder te hopen iets terug te krijgen; en je loon zal groot zijn en jullie zullen kinderen van de Allerhoogste zijn; want Hij is goedgunstig voor de ondankbaren en kwaden. Wees daarom barmhartig , zoals ook uw Vader barmhartig is.’ Je hart openen brengt je naar het vierde duurzaamheidsniveau. De oorzaak voor het openen van je hart ligt niet in de daarvoor gunstige omstandigheden, maar in jezelf. Je verinnerlijkt de belangen van anderen niet omdat ze zich zo betrouwbaar gedragen, maar omdat je er zelf voor kiest.
Ontkracht je routines in denken, voelen en willen
En hoe kan dan de stap van het vierde naar het vijfde niveau worden gemaakt, het niveau van het Tao, van het scheppen vanuit het in de toekomst mogelijke? Op het vijfde niveau bereiken we een andere wereld dan die van de schaarste die wordt opgeëist door de sterkste of die op de vrije markt wordt uit onderhandeld of die vrijwillig en rechtvaardig wordt verdeeld. Het is de volgende wereld waar de klassieke economisch wetten niet meer gelden, het is de wereld van de nieuwe ruimte, van de overvloed. Het betreden van deze wereld vraagt volgens Otto Scharmer (U-Theory) een open mind, een open hart en een open wil. In Lukas 6 vers 37-38 wordt dit als volgt beschreven: ‘Oordeel niet en je zult niet geoordeeld worden, verdoem niet en je zult niet verdoemd worden, laat los en je zult los gelaten worden. Geef en je zult gegeven worden; een goede en neergedrukte en geschudde en overlopende maat zal in je schoot gegeven worden; want met dezelfde maat waarmee jullie meten zullen jullie ook gemeten worden.’
Duurzaamheid houdingen zijn geen innovatie van deze tijd. Het is oude wijsheid in een nieuwe verpakking. Lessen die we aan het vergeten waren en die we ons opnieuw eigen kunnen maken.
27 maart 2016