De duur van de media aandacht rond de ramp met het uit de lucht geschoten toestel van vlucht MH17 boven Oost-Oekraïne, ik ga ervan uit dat er geen andere verklaring voor de ramp uit de bus zal komen, is een indicator voor de aandacht die de regering de komende tijd aan dit onderwerp zal moeten besteden. En dit nog los van de niet in getallen uit te drukken tijd dat de nabestaanden van de slachtoffers met de gevolgen geconfronteerd zullen blijven, zoals bijvoorbeeld ook na de vliegtuigramp van Tenerife van 27 maart 1977 en de Bijlmerramp van 4 oktober 1992.
Hoe verloopt de media aandacht doorgaans na een grote ramp in het buitenland?
Een golf van media aandacht die volgt op een calamiteit in binnen- of buitenland is niet zo onvoorspelbaar als het lijkt. Op grond van eerdere grote rampen, zoals terroristische aanslagen, kernrampen of natuurrampen is hierover al veel informatie verzameld. (zie bv een onderzoek van Telos naar 60 grote buitenlandse calamiteiten door Zoeteman en Kersten, Tijdschrift voor Veiligheid, 2009, (8), 1, pp 35-47). De media aandacht blijkt meestal sterk afhankelijk van het feit of de calamiteit in het binnen- of buitenland optreedt. Bij vlucht MH17 blijkt het feit dat het ongeluk ver buiten Nederland plaatsvond echter van weinig betekenis. Immers het grote aantal van 196 Nederlandse slachtoffers maakt dat het voor iedereen voelt als een nationale calamiteit. Maar toch is het geen ‘gewone’ nationale calamiteit want Nederland heeft geen directe zeggenschap over het gebied van de ramp. Er zijn ook andere belangrijke voorspellende factoren voor de media aandacht rond calamiteiten dan het plaatsvinden in binnen- of buitenland. Genoemd eerdere onderzoek dat Telos voor de Ministeries van BZK en het toenmalige VROM uitvoerde laat zien dat bij milieurampen de meeste aandacht de eerste twee weken uitgaat naar calamiteiten waarbij 1) de Nederlandse hulpverlening en andere betrokkenheid groot is, 2) er ter plekke grote schade is, 3) het getroffen gebied groot is, 4) er veel lokale Nederlandse slachtoffers zijn, 5) er een aangrijpend beeldverslag van het ongeval is en 6) er een zogenaamde magiefactor optreedt. Al deze elementen zijn sterk gecorreleerd aan een onmiddellijke media hype volgens de uitkomsten van het statistische onderzoek.
Na de eerste twee weken treedt er echter een omslagpunt op. De media aandacht begint wat te verminderen en komt in een nieuwe fase. De toedracht van de ramp en de omvang van de gevolgen zijn doorgaans verhelderd en de hulp is op gang gekomen. Nu komt er een nieuwe fase, waarbij andere vragen voorop staan zoals: hoe hebben de verantwoordelijken gehandeld, hoe kan dit in de toekomst door concrete maatregelen worden voorkomen, welk nieuw beleid is nodig en hoe kan dit gehandhaafd worden, moeten bewindslieden bij grove nalatigheid hier politieke gevolgen aan verbinden, wat is de uitkomst van reflectie op de lange termijn gevolgen, etc. Bij de tweede fase zijn er dan ook andere factoren die bepalen hoeveel media aandacht aan het onderwerp wordt gewijd. Zaken als de hulpverlening en het aantal lokale Nederlandse slachtoffers verdwijnen enigszins naar de achtergrond en bepalend worden 1) de directe gevolgen voor Nederland, 2) de blijvende schade en opnieuw 3) de magiefactor.
Wat is de magiefactor?
De magiefactor is een criterium waarbij het gaat om aspecten als: onverwachtheid (Tsjernobyl), reusachtigheid die de menselijke verbeelding ontstijgt (tsunami), de icoonstatus van betrokken personen of gebouwen (WTC, prinses Diana), nieuwheid of onbekendheid (SARS), geheimzinnigheid (onduidelijkheid over mannen in ‘witte’ pakken na de Bijlmerramp) of mismanagement en/of gebrek aan goede communicatie door de autoriteiten (Katrina, Bijlmerramp). De gemene deler is dat de door de magiefactor vertegenwoordigde aspecten tot de verbeelding spreken en een sterke emotionele lading hebben. De magiefactor kan tijdens een calamiteit wijzigen, al naar gelang er wel of geen nieuwe informatie over aard en omvang van de calamiteit ter beschikking komt. Ook kan de betrokkenheid van een iconische figuur als veroorzaker of slachtoffer een grote rol spelen.
Wat is er anders aan de ramp met vlucht MH17?
Veel van de kenmerken van eerder gebeurde rampen zijn ook te vinden bij de ramp met vlucht MH17 van Malaysia Airlines. Alleen al op basis van de fysieke kenmerken van de ramp is een hoge en langdurige media aandacht te verwachten en een grote rol voor de Nederlandse regering. Maar er zijn een aantal aspecten die zeer ongebruikelijk zijn bij deze ramp. Deze aspecten hebben een sterke invloed op wat hiervoor als magiefactor is beschreven.
De oorzaak van de ramp is niet een technisch mankement, een kaping of een terroristische aanslag met explosieven die in een koffer of in ondergoed zijn verstopt, nee het is een raketaanval vanaf de grond. Dit is nog nooit eerder gebeurd bij een op 10 km hoogte vliegend passagiersvliegtuig. De onduidelijke omstandigheden waaronder dit kon gebeuren en het verrassingseffect geven een enorme versterking van de magiefactor. Maar dat is nog niet alles. De door oorlogshandelingen slechte toegankelijkheid en daarmee slechte onderzoekbaarheid van de rampplaats maken in combinatie met de beelden van respectloos omgaan met de nalatenschappen van de passagiers dat emoties en veronderstellingen extra worden aangewakkerd. Ook dat is zeer ongebruikelijk en versterkend voor de magiefactor.
Tenslotte is daar op de achtergrond de geheimzinnige aanwezigheid van de inmiddels als verpersoonlijking van het kwaad afgeschilderde Vladimir Poetin. Niet alleen is een alledaags burgervliegtuig uit de lucht geschoten, niet alleen kan de rampplaats niet worden onderzocht en kunnen de normale humanitaire handelingen niet worden verricht, ook is er zoals minister Timmermans het zei ‘een waterscheiding in de verhouding tot Rusland’ opgetreden. De schaduw van een koude of zelfs warme oorlog van het Westen met Rusland valt over ons.
Door al deze ontwikkelingen is de magiefactor tijdens de afgelopen dagen en weken alleen maar groter geworden en lijkt deze te veranderen in een ‘zwarte magie’factor.
Wat zijn de gevolgen voor de Nederlandse regering?
Waarmee zijn deze ontwikkelingen te vergelijken? Welke ramp of calamiteit had een zelfde reikwijdte? Het bovengenoemde geeft aan dat in ieder geval er geen vliegramp is geweest die in zijn gevolgen even groot was als de ramp met vlucht MH17, al waren er bijvoorbeeld bij de ramp op Tenerife meer slachtoffers te betreuren. Ook de ramp met de kerncentrale in Tsjernobyl lijkt in zijn gevolgen nog beheersbaar in vergelijking met de slechtste scenario’s die op de ramp van MH17 kunnen volgen. Alleen al om te verhinderen dat het zover komt is een volle en ongetwijfeld maandenlang durende inzet van de Nederlandse regering in binnen- en buitenland noodzakelijk en te verwachten. Tot nu toe heeft de regering, ondanks de vakantietijd, richting de media geen grote fouten gemaakt. Dat is een compliment waard. Ook voor de komende maanden is openheid en vertellen wat we wel en niet weten het recept om het vertrouwen van de media en de burgers te behouden. Verder zal ongetwijfeld het budget voor defensie omhoog gaan in Nederland en de EU lidstaten. Hopelijk wordt de ramp met vlucht MH17 niet de pendant van de moord op troonopvolger Frans Ferdinand van Oostenrijk-Hongarije waarmee de eerste wereldoorlog begon.
30-7-2014