Op 9 en 10 november hield de OECD te Parijs een Green Growth and Sustainable Development Forum over duurzame stedelijke ontwikkeling en het monitoren van de voortgang daarbij. Een van de inputs was mijn paper over hoe deze ontwikkeling kan worden gemeten en onderling worden vergeleken. Dit issue paper geeft de internationale stand van zaken weer en de vele activiteiten die sinds het vernieuwen van de VN Sustainable Development Goals in 2015 los zijn gekomen. Gaan de meeste publicaties in op de ontwikkelingen per land in dit issue paper staat de stad centraal.

Met de Brexit schudt niet alleen de EU op haar grondvesten, maar wordt een diepe scheur zichtbaar in het oude vooruitgangsgeloof dat economische groei alle andere kwesties in belang overschaduwt. Het imperialisme van de groeifilosofie heeft sinds de Tweede Wereldoorlog de mondiale elite van economen vleugels gegeven en door hun bevoorrechte positie in de wereld instituties zoals de Wereld Bank, het IMF, de OECD, het World Economic Forum, etc. heeft dit denken ruim een halve eeuw de toon kunnen aangeven.

Dertig jaar geleden de eerste signalen

Met het VN Brundtland rapport ‘Our Common Future’ uit 1987 werd een eerste deuk in het economisch vooruitgangsdenken aangebracht. Niet alle economische groei is goed, althans niet voor alle mensen die het raakt en zeker niet voor de aarde. John Cobb Jr. en Herman Daly, de laatste als econoom werkzaam bij de Wereld Bank, publiceerden in 1989 hun boek ‘For the Common Good: Redirecting the Economy toward Community, the Environment, and a Sustainable Future (Boston: Beacon Press)’. Hierin lieten zij zien dat de maatstaf voor economische groei (het Bruto National Product) eenzijdig wordt vastgesteld omdat de schadelijke effecten van de groei niet in mindering worden gebracht op het resultaat (het opruimen van vervuiling wordt zelfs als economische productie meegeteld) en dat welvaart niet automatisch over de hele gemeenschap wordt gedistribueerd.

De groei-euforie kan alleen bestaan door niet onder het tapijt te kijken

De leidende politici en het grote bedrijfsleven waren echter al decennia voorstanders van het wegnemen van grenzen voor groei, en bleven globalisering en het wegnemen van grenzen voor handel, personen- en goederen verkeer met kracht nastreven. Dit denken vormde ook de ruggengraat van de Europese Economische Gemeenschappen en de daaruit voortgekomen zich almaar uitbreidende EU en de in een volgende golf van vooruitgangsgeloof tot stand gebrachte Euro.
Niet voldoende werd onderkend dat de zegeningen van de grotere economie alleen ten goede komen aan een toplaag in de samenleving die zich als mondiale burgers kunnen gedragen en dat lokale, minder mobiele bevolkingsgroepen niet aangesloten zijn op deze geglobaliseerde economie. Men kijkt door het eenzijdige karakter van de indicatoren als het ware weg van wat er in de werkelijkheid gebeurt. Deze schaduwkant verbleekte vooralsnog tegenover het succes van de val van de Berlijnse muur in 1989 en dat van de opkomende economieën in bijvoorbeeld Brazilië, China, India, Indonesië en Maleisië.

Het einde van de globaliseringsgolf

Maar dan wordt op 11 september 2001 de wereld geschokt door de aanslagen op o.a. het World Trade Centre in New York. Al de volgende dag constateren sommige economen dat dit het einde betekent van de globalisering. Grensbewakingen worden verscherpt, openheid en vertrouwen worden ingewisseld voor wantrouwen, een mondiale ‘war on terror’ vangt aan.

Al snel daarna blijkt een andere kwetsbaarheid van een geglobaliseerde economie. Als de Lehman Brothers Bank door onverantwoorde kredietverlening omvalt en de schokgolf wereldwijd de banken en verzekeraars meetrekt, is het crisis. Netwerken hebben grote voordelen maar die kunnen bij een gevaar omslaan in grote risico’s. Een oude leermeester, de microbioloog C.O. Schaeffer, legde me over een simpeler netwerk, de openbare waterleiding, eens uit: ‘een goede centrale watervoorziening is een zegen, maar een slechte is een vloek’. Dan wordt een ziekteverwekkende bacterie aan alle gebruikers in de stad toegediend. Dat gebeurde hier op financieel gebied. Door deze crisis viel de bankier van zijn troon en daarmee de overheid die deze banksector al die tijd de hand boven het hoofd had gehouden en hen de licentie gaf om zo te handelen. Met de morele val van de bankier viel in belangrijke mate ook de nationale overheid. Wat kon de burger nog geloven als de overheid beweerde dat iets goed voor hem of haar was? Was de overheid zelf wel goed geïnformeerd en had die wel het belang van de gewone burgers op het oog of alleen van de tot nu toe aan de macht zijnde elite?

Brussel is de spiegel van onszelf

Binnen de EU is er in deze periode al lange tijd onvrede over het Europese project dat immers ook merendeels op economische groei is gericht. Open grenzen is goed voor de economie, dat geeft goedkope arbeidskrachten de gelegenheid om bij de best presterende bedrijven te werken zodat Europa op de wereldmarkt kan blijven concurreren, bijvoorbeeld met Aziatische landen. Of deze goedkope arbeidskrachten kunnen in de bouw, de zorg en de logistiek zorgen voor lage arbeidslasten voor de bedrijven. En de bestaande bevolking moet zich dan maar bijscholen en in andere bedrijfstakken werk zien te vinden. Als dat door de economische crisis niet zomaar meer lukt, neemt de onvrede over de vrije toegang van Polen en Bulgaren tot werk in eigen land snel toe. De bevolking ervaart dit als de schuld van Brussel, maar eigenlijk moeten we zeggen dat dit de schuld is van het dominante denken dat economische groei uiteindelijk alles zal oplossen. Dat denken heeft Brussel gekaapt, maar Brussel kan ook anders gaan denken, want Brussel is de spiegel van onszelf.

Het einde van de territoriaal groeiende EU

Tot nu toe groeide de EU elke paar jaar met een of meer lidstaten. De laatste tijd waren het niet de sterkste landen die erbij kwamen. Hun inwoners trokken naar het midden, noorden en westen van de EU om werk en betere omstandigheden te vinden. Dat gaf toenemende spanningen, het meest in een land als Brittannië dat al een vorm van EU-lidmaatschap had dat aaneenhing van uitzonderingen en speciale regelingen. Maar door de vluchtelingencrisis en het onvermogen van lidstaten om die toestroom snel te reguleren zijn de centrifugale krachten enorm aangezwengeld. Na de Polen, Bulgaren en Roemenen, die volgden op de Turken en Marokkanen, en in Engeland de Indiërs, is er grotere weerstand ontstaan om nog meer vreemdelingen toe te laten. Dit vooruitzicht werd voor een grote groep door de crisis al geraakte burgers een stap te ver. Dat het tij keert, wordt het eerst zichtbaar in een land dat toch al voortdurend op de wip heeft gezeten, het Verenigd Koninkrijk.

Alleen een op duurzaamheid gerichte EU kan overleven

Wil de EU overleven dan zal het bewustzijn moeten indalen dat de EU geen toekomst heeft als men zich alleen op de economische ontwikkeling blijft concentreren. Dat argument heeft de Britten er niet van weerhouden om voor de Brexit te stemmen. Die moed is te prijzen. Met dezelfde moed zal nu gewerkt moeten worden aan een vernieuwde EU, een werkelijk duurzame EU, waarin de sociale zekerheid van haar inwoners een hogere prioriteit krijgt dan tot nu toe.

25 juni 2016

De Bildung Academie

Op 2 juni 2016 gaf ik een gastcollege bij een leuke groep studenten die deelnemen aan de in Amsterdam opgezette Bildung Academie (http://debildungacademie.nl/). De Bildung Academie is een aanvullend academisch platform dat ‘invulling geeft aan datgene waar bestaande universiteiten niet aan toekomen: gericht aandacht geven aan persoonlijke ontplooiing van de student en aan de bevordering van zijn maatschappelijk verantwoordelijkheidsbesef’. Zij gaan dieper in op thema’s zoals energie, geld, overtuigingskracht, kunst, identiteit, religie en spiritualiteit. Mijn collegemiddag had als thema ´Duurzaamheid als houding?´ De middag startte ermee dat twee studenten mij interviewden over mijn publicaties en wie ik als persoon eigenlijk was.

Beleving van transitie voorbeelden

Daarna hield ik mijn college en vervolgens gingen we al discussiërend dieper in op vragen zoals wat er nu eigenlijk gebeurt bij een maatschappelijke transitie. Deze groep verdiepte zich namelijk in de energietransitie. Ik had zelf het volgende lijstje met transities die mij van belang leken voorbereid:
• Eerste vaccinatie (tegen pokken) 1718
• Eerste spoorlijn (A’dam-Haarlem)1839
• Eerste waterleiding (Haarlem –A’dam)1853
• Eerste elektriciteitscentrale in Nederland (Kinderdijk)1863
• Oprichting Verenigde Naties 1945
• Eerste atoombom op Hiroshima 1945
• Oprichting Europese Gemeenschappen Kolen en Staal 1951
• Start nationale distributie aardgas 1959
• Eerste mens op de Maan 1969
• Nederlandse aanpak rioolwaterzuivering 1970
• Eerste mobiele consumenten telefoon 1983
• Val van de Berlijnse muur 1989
• Start worldwideweb 1991
• Earth Summit Rio de Janeiro 1992
• EU verdrag van Maastricht 1992 (o.a. invoering Euro)
• VN Klimaatverdrag van Parijs 2015 (o.a. opwarming tot 1.5 graden Celsius beperken)

Maar ik liet dit lijstje nog niet zien en vroeg wat zij als de belangrijkste transities in de maatschappij zagen. Op zo’n moment realiseer je je het verschil in leeftijd en beleving. Want dingen die mij als belangrijk voor ogen stonden waren geheel buiten hun ervaringswereld. Tijdens de adembenemende landing van de eerste mens op de Maan of de val van de Berlijnse Muur waren ze nog niet geboren! Zij kwamen met een ander lijstje, waaronder:

• De eerste i-Phone
• Internet
• Zwarte Piet discussie
• Tinder
• Drones
• Zelfrijdende auto’s

Er overlapten maar enkele onderwerpen. Het laat zien dat wat op een bepaald moment in de geschiedenis een transitie was, later voor lief wordt genomen. We kunnen maar moeilijk zien wat er eigenlijk gebeurt als je de maatschappelijke ontwikkelingen in een groter tijdsperspectief zou plaatsen. We hebben maar beperkt overzicht. Wat is de mega-transitie van de afgelopen decennia, de afgelopen eeuwen, de afgelopen millennia?

Ik realiseerde me dat generaties die uitsterven hun ervaringswereld meenemen, waarmee die voor goed zou uitdoven als er geen bibliotheken waren, net zo goed als de ervaringswereld van de huidige jonge generatie maar nauwelijks nog beleefd kan worden door de oudere generatie. Hun geheugen zit al zo vol met de eigen ervaringen en er zijn steeds minder andere mensen waarmee die kan worden gememoreerd. De beleving van transities golft uit ons bewustzijn met het uitsterven van generaties en wordt vervangen door de belevingen van aanstormende nieuwe generaties die met een schone lei beginnen. Dat helpt niet om de grote transities te doorgronden.

Denken over transities in Nederland

In ons land is het denken over transities beïnvloed door mijn collega Jan Rotmans, zoals verwoord in bijvoorbeeld ‘Transities & transitiemanagement: Oorsprong, status en toekomst’, van Loorbach en Rotmans, Rotterdam: Drift, 2012; en ‘In het oog van de or¬kaan’, Rotmans, Boxtel: Aeneas, 2012. Twee decennia eerder kwam al de Commissie Lange Termijn Milieubeleid (CLTM) onder leiding van Nico Nelissen met het concept van noodzakelijke ‘trendbreuken’ om een duurzame toekomst van Nederland mogelijk te maken (Het Milieu: denkbeelden voor de 21ste eeuw, CLTM, Zeist: Kerckebosch, 1990). Bewust of onbewust is het werk van Rotmans hier een verlengstuk van. Zijn transitiekunde vond zijn oorsprong in de technologische transities die voor het milieu nodig waren en verbreedde hij later naar het thema duurzaamheid om vervolgens uit te waaieren naar elke maatschappelijke transitie, inclusief die van voeding en gezondheidszorg. Hij laat zien dat er bij transities eerst een bewustwordingsfase is, een kleine groep vernieuwers die een nieuwe technologie of handelwijze praktiseren en propageren. Vervolgens groeit wat eerst een te verwaarlozen groepje modernen was uit waardoor een kantelpunt in bewustzijn wordt bereikt en plotseling een meerderheid ontstaat die oude drempels voor de vernieuwing in één golfbeweging slecht. Daarmee is de transitie naar een nieuw maatschappelijk gebruik een feit. De samenleving lijkt op dat moment ook vergeten dat er veel tegenstanders waren, de transitie is het nieuwe vanzelfsprekende, de nieuwe norm. We vinden het natuurlijk dat er veilig en altijd oproepbaar leidingwater in onze huizen is, dat we televisie hebben, een werkende mobiele telefoon, recht op betaalbare gezondheidszorg, ouderenzorg, jeugdzorg. Natuurlijk hebben vrouwen gelijke rechten als mannen, etc. Inderdaad, maar dat was niet altijd zo. Daarvoor waren transities nodig, daarvoor moesten kantelaars aan het werk en kantelpunten worden genomen, in Rotmans terminologie. Verandermanagement bestond natuurlijk al langer in de bedrijfskunde, met een analyse van de ‘early adapters’ en de ‘late resisters’ en met raadgevingen hoe met hen in je bedrijf om te gaan bij het doorvoeren van een grote verandering. Toch heeft de transitie ook iets magisch. Ik bedoel daarmee het moment dat het geloof in de vooruitgang, die de nieuwe ontwikkeling brengt, overslaat op een veel grotere groep dan daarvoor. Wat eerst nog wordt betwijfeld, wordt ineens vanzelfsprekend. Er lijkt een resonantie effect op te treden, zoals de snaar op de ene viool gaat meetrillen met een aangestreken snaar op een andere viool. Een muziekstuk lijkt zich over een ieder uit te gieten en je trilt mee of je wilt of niet. Er is zoiets als een groepseffect bij betrokken. Er wordt een nieuw lied ingezet en al snel zingt iedereen dat mee.

De geboorte van het menselijk Ik is de mega-transitie van de afgelopen millennia

Maar ik wilde met de studenten niet uitgebreid bij het transitieproces zelf stilstaan, maar een stap maken die de transities, die elkaar steeds sneller lijken op te volgen, in een voor hen nieuw daglicht zou plaatsen. Ik probeerde hen er bewust van te maken dat ze over iets unieks beschikken en om na te gaan hoe dat door de transities wordt beïnvloed. Ik zei: ‘het goud waarover jullie beschikken is jullie Ik, jullie zelfbewustzijn. En je moet er goed op leren letten wat een transitie met je Ik doet’. Het geboren worden van het menselijke Ik is immers de mega-transitie van de afgelopen millennia!

Twee soorten transities

Heel veel van de genoemde transities hebben een technisch karakter. Ze veraangenamen of vergemakkelijken het leven, maar wat betekenen ze voor ons Ik? De mens had vroeger nog niet zo’n zelfbewustzijn. We behoorden tot onze stam, tot onze familie, tot ons gilde, tot ons land, tot ons taalgebied, tot ons geloof. Dat ik is zich gaan manifesteren aan het begin van onze jaartelling wanneer bijvoorbeeld in Rome de burgerrechten algemeen worden ingevoerd. Het neemt in onze dagen een grote vlucht door de individualisering, waarbij publieke sociale vangnetten het ook mogelijk maken om niet meer afhankelijk van je familie te zijn als je bijvoorbeeld weinig inkomsten hebt of ziek wordt. Maar het ik staat ook bloot aan gevaren. Het persoonlijke ik kan zich verheffen tot een universeel ik, een ik dat niet alleen oog heeft voor het eigen belang maar ook voor dat van anderen. Maar het ik kan ook terugvallen in het eerdere groepsbewustzijn waar het uit is voortgekomen. Hoe universeler de waarden die het persoonlijke ik hanteert hoe meer duurzaam de houding van zo’n persoon of organisatie is te noemen. Hoe omvattender het bewustzijn van de mens, hoe verder deze zich als zelfbewust ik heeft ontwikkeld. En mijn vraag was nu hoe de transities in verband staan met deze houdingen waarmee het handelende ik zich uitdrukt. Staan de transities in verband met een sterker en wakkerder ik of juist niet? Vanuit deze vraag kwamen we ertoe de transities wat beter onder de loep te nemen. We zagen dat er eigenlijk twee soorten transities zijn: technische en morele.

Technische transities werken op het ik

De meeste transities behoorden tot de technische. Zij veraangenamen ons leven en nemen ons werk uit handen. Daar is niets mis mee, maar er lijkt toch een gevaar in te schuilen. Veel technologische transities nemen ons iets uit handen waarvoor we eerder met onze aandacht, ons ik, een prestatie moesten leveren. Om paard te rijden moesten we wakker sturen, in de zelfrijdende auto kunnen we in slaap vallen. Een aantal studenten zag daar geen bezwaar in. Er hoeft ook geen bezwaar te zijn, als we ondanks de techniek ons wakkere ik blijven gebruiken. Maar het wordt anders als ons ik wordt overgenomen door de machines en hun eigen wetmatigheden. Want aan de lopende band wordt de mens ont-ikt, in de bureaucratie wordt het vuur van het ik gedoofd, en wie elke vijf minuten zijn berichten checkt is zijn vrije ik aan het kwijtraken. Dat is het ergste dat ons kan overkomen. Want het wakkere ik dat zich in dienst stelt van het universele belang is de verdere evolutieweg die we kunnen gaan. Zonder dat ik, zonder die groeipotentie naar groter bewustzijn, vallen we terug in een fase waar we juist twee millennia geleden uit zijn gekomen.

Morele transities komen voort uit het ik

De andere soort transities, de morele, zijn van een heel andere aard. We vatten daaronder transities zoals de oprichting van de Verenigde Naties, het Klimaatverdrag van Parijs, maar ook de Zwarte Piet discussie. Deze transities komen niet uit de technologische vernieuwing voort maar uit de groei van ons bewustzijn. Zij zijn juist uitingen van ons handelende ik dat een stap maakt naar een omvattender perspectief, naar een hogere duurzaamheidshouding.

Door onze dialoog werd onze blik op het transitieproces verrijkt. Zonder een groeiend bewustzijn en wakker ik is het maar de vraag of een technologische transitie zo zegenrijk is als we denken.

Donderdag 2 juni 2016

Na vele maanden voorbereiding was het afgelopen week zover dat we bij Telos, Tilburg University, in twee sessies vijftig studenten konden werven om een panel te vormen dat de Nederlandse gemeenten gaat helpen beoordelen op ‘governance’ op het gebied van duurzaamheid. Het is de bedoeling dat we uit deze eerste groep van 50 een wat kleinere groep selecteren van 30 studenten die bedrevenheid vertonen in de best wel lastige klus die we voor hen hebben bedacht. Daarom krijgen ze een uitgebreide instructie mee. Onderstaand is die samengevat.

Het meten van duurzaamheidhoudingen van gemeenten: hoe gaat dat?

Het onderzoek gaat erom voor alle 390 gemeenten van ons land te meten hoe ambitieus zij bezig zijn om duurzaamheid vorm te geven in hun doelstellingen en hoe zij voorgenomen maatregelen uitvoeren. Dit is governance, dat wil zeggen de praktijk van het besturen door het Bestuur van de gemeenten en partijen die daarbij betrokken zijn, zoals bedrijven, burgers en maatschappelijke organisaties. Het onderzoek is bedoeld om te komen tot een ‘Governance Monitor van de duurzaamheid van alle gemeenten’. Dat moet dit jaar door het instituut Telos van de Tilburg University voor het eerst gedaan worden voor het Ministerie van Infrastructuur en Milieu. Het is nog nooit eerder gebeurd dus ook spannend of het lukt.

Wat is duurzaamheid?

Duurzaamheid is als algemeen doel in 1987/1992 door de Verenigde Naties in New York als ideaal gefor¬muleerd om het aanpakken van milieuproblemen en bestrijding van de armoede in de wereld als twee kanten van dezelfde medaille te zien. Wie uit armoede de levende boom in zijn achtertuin omkapt om van het brandhout een beetje warmte te hebben, ontneemt zichzelf ook de mogelijkheid om de vruchten van die boom in de volgende jaren te plukken. Dus die boom laten staan is goed voor de natuur maar ook voor de economische kansen in de toekomst en voor de voeding. Zo is men gekomen op drie vormen van duurzame ontwikkeling:
a. het milieu verbeteren (schone lucht, water, bodem; klimaatverandering tegengaan met bv windmolens en zonnepanelen in plaats van kolencentrales die veel CO2 uitstoten, en je beter beschermen tegen bv overstromingsgevaar met bv dijken; minder geluidhinder; afval beter inzamelen en hergebruiken, -dat heet tegenwoordig streven naar een circulaire economie-; biodiversiteit);
b. de economie (op verant¬woorde wijze) versterken door hoogwaardige hightech bedrijven, duurzame bedrijventerreinen aanleggen waar het afval van het ene bedrijf als grondstof voor het andere gebruikt kan worden; werkgelegenheid (banen) creëren, goede infrastructuur aanleggen (wegen, openbaar vervoer, havens etc.), universiteiten, etc.;
c. de sociale netwerken goed regelen (gezondheidszorg met huisartsen en ziekenhuizen, scholen voor basis- en middelbaar onderwijs, culturele voorzieningen als musea etc.).
Dat valt dus allemaal onder duurzaamheid.

Wie besturen een gemeente?

Elke gemeente wordt bestuurd door een burgemeester, de samenbinder, met een aantal wethouders. Elke wethouder heeft een aantal werkterreinen waarover hij of zij de leiding heeft, de één over economische zaken, de ander over milieu zaken, de derde over ouderen- en jeugdzorg, enzovoorts. Als het goed is wordt een van de wethouders ook aangewezen om de duurzaamheid in de gemeente te verbeteren en daarmee het werk van de andere wethouders op dit punt goed op elkaar af te stemmen. Samen heten zij het College van bestuur van de gemeente of ook wel Burgemeester en Wethouders genoemd, afgekort als BenW. In Amsterdam is Eberhart van der Laan de burgemeester. BenW worden bij hun werk ondersteund door ambtenaren die hun beslissingen voorbereiden of eenmaal genomen besluiten uitvoeren. Over de beslis¬singen moet BenW wel af en toe verantwoording afleggen aan de Gemeenteraad. In deze Gemeenteraad zitten alle politieke partijen uit de gemeenten met een aantal vertegenwoordigers dat afhankelijk is van hoeveel stemmen er elke vier jaar bij de verkiezingen op hen zijn uitgebracht. De grootste partij heeft de meeste macht tot na 4 jaar de volgende verkiezingen komen. Dan kunnen de verhoudingen erg veranderen.

Het onderzoek is er op gericht om te kijken hoe sterk de gemeentebesturen zich nu voor duurzaamheid inspannen. Daarbij gaan we na hoe serieus ze duurzaamheid nemen, of ze er scherpe doelen voor hebben geformuleerd, of ze wel een duurzaamheid wethouder hebben aangewezen, of ze hebben afge¬sproken in bv 2030 of 2040 als gemeente geen CO2 meer in de lucht te zullen brengen, of ze bedrijven subsidies geven om snel op duurzame energie (bv zonnepanelen) over te schakelen en dergelijke. Ook willen we weten of ze duurzaamheid wel zien als opgebouwd uit die drie vormen: economie, milieu en sociale netwerken of dat ze het beperken tot alleen wat doen aan de klimaatverandering (want zo beperkt pakken sommige gemeenten het op). Met dit onderzoek gaan we ze dus een cijfer geven. Belangrijk is dat alle drie de vormen van duurzaamheid (economie, milieu-ecologie, en sociaal) tegelijk verbeteren. Zo’n cijfer moet je wel tegen de achtergrond beoordelen van de uitdagingen waar een gemeente voor staat. Zo kunnen grote gemeenten meer aan governance doen dan de kleinsten.

Hoe meten we de ambitie van de gemeentebesturen?

Dat is niet zo eenvoudig, maar daar is een methode voor bedacht: het in kaart brengen van 22 criteria die voor governance belangrijk zijn. Daar vallen zaken onder die over de gemeente als bedrijf gaan: gedraagt de gemeente zich als een maatschappelijk verantwoorde onderneming, doet de gemeente aan duurzaam inkopen en aanbesteden, is er goed beleid voor de plantsoenen en het groen, geeft de gemeente het goede voorbeeld met beperken van CO2-uitstoot. Verder wordt er gekeken naar de manier waarop de gemeenten met groepen in en buiten de gemeente samenwerkt, wat de ambities van het coalitieakkoord zijn, hoe breed duurzaamheid wordt opgepakt, of er een duurzaamheidswethouder is en welke rol die kan spelen, of er bijzondere aandacht is voor de circulaire economie, het ouderen beleid, en duurzame bedrijfsterreinen om een paar voorbeelden te noemen. Verder wordt nagegaan of de gemeente geld over heeft voor duurzaamheid, of initiatieven in de gemeente worden gesteund en of de regels slim worden gehandhaafd.
Voor al die criteria zijn er verschillende manieren om ze in kaart te brengen en dat leidt gemakkelijk tot versnippering en een veelheid aan gegevens waardoor je door de bomen het bos niet meer ziet. Daar hebben we wat op gevonden. We verzamelen uit de belangrijkste gemeentedocumenten tekstfragmenten over de 22 criteria. En deze teksfragmenten worden gerangschikt naar de duurzaamheidhouding die daarmee overeenkomt. Er zijn in totaal vijf duurzaamheidhoudingen, zodat alle teksten worden teruggebracht tot een score op een schaal van 1-5 op duurzaamheidhouding. Als je weet vanuit welke houdingen een bestuur duurzaamheid aanpakt, dan kan je hen ook laten zien hoe zij zichzelf in de toekomst kunnen verbeteren. Want daar gaat het allemaal om: hoe kunnen ze leren het in de toekomst beter te doen.

Wat betekenen in dit geval de duurzaamheid houdingen?

Een houding is de intentie van waaruit je dingen doet. Dat hangt natuurlijk wel een beetje af van de omstandigheden, maar toch is dat redelijk constant voor ieder mens, dus ook voor bijvoorbeeld BenW van een gemeente. Als een College van BenW na de verkiezingen van start gaat, maken ze een zogenaamd Coalitieakkoord (coalitie komt van de ‘coalitie van samenwerkende partijen’ die in BenW zitten, dat is een selectie van alle partijen die in de Gemeente Raad zitten). Daarin staat welke doelen ze de komen¬de vier jaar gaan nastreven en hoe ze die willen bereiken. Dat is dus een interessant document om te gebruiken om de houding van waaruit BenW aan duurzaamheid gaat werken af te leiden. Zijn ze er enthousiast over of doen ze het minimaal noodzakelijke? Gaan ze met de inwoners en bedrijven overleg¬gen hoe ze dit het beste kunnen aanpakken of dicteren ze van boven af hoe het moet en anders delen ze straffen uit? Vertellen ze precies wat ze van plan zijn (transparant beleid) of houden ze geheim wat ze precies afspreken. Dat zijn allemaal uitingen die met houdingen te maken hebben.

Wat zijn nu die vijf houdingen voor gemeenten?

Houding 1: Deze heet de overlevingshouding; je zou ook kunnen zeggen: mijn belang komt eerst, ‘ik schiet iedereen overhoop die mij in de weg loopt’, denk aan de goudzoekers in Amerika, of soldaten in een veld¬oorlog. Dus een erg egoïstische houding waarbij alleen geldt dat de gemeente doet waar ze op korte termijn beter van wordt, bijvoorbeeld door grote bedrijven met smeergeld naar de gemeente te lokken, door burgers geen inspraak te geven in wat er gaat gebeuren, door tegenstanders met voldongen feiten te verrassen, door weinig te investeren in opleiding van het eigen personeel en dergelijke.

Houding 2: Dit is de machtshouding, strikt de wet toepassen en geen begrip hebben voor mensen die daardoor in het gedrang komen, ‘command and control’, kadaver discipline vereisen, geen hart tonen en je verstand op nul zetten, ‘Befehl ist Befehl’, de mens als machine, instructies botweg uitvoeren. Is bij de eerste houding er geen ander gezag dan je eigen belang volgen, het positieve van de tweede houding is dat wel rekening wordt gehouden met regels die het algemene belang beogen te dienen.

Houding 3: Bij de derde houding beginnen andere belangen al wat meer een rol te spelen. Het is de onderhandelingshouding, zoals op een marktplaats waar je tot een koop komt door te geven en te nemen, door je in de belangen van de ander te verplaatsen en zo tot een deal te komen. Daar speelt het denken vanuit macht minder een rol want als je de ander wilt dwingen dan zal die gewoon besluiten de koop niet te sluiten. Hier geldt: ‘voor wat hoort wat’. Je moet dus meer overtuigen met argumenten en beide partijen zien elkaar als gelijkwaardig. Bij de gemeente werkt dit zich bijvoorbeeld erin uit dat de gemeente burgers en bedrijven bij haar besluiten inspraak geeft en goede suggesties ook bereid is over te nemen in de besluiten.

Houding 4: dit is de verinnerlijkingshouding of duurzaamheidshouding. De gemeente houdt bij haar beslui¬ten bij voorbaat al rekening met alle belangen en bezwaren die er leven. Bij bijvoorbeeld de aanleg van een weg of tunnel of windmolen wordt er rekening gehouden met eventuele bezwaren van omwonenden en worden er maatregelen genomen die zijn afgestemd op dergelijke bezwaren. De gemeente gaat bij discussies er niet met gestrekt been in maar stelt zich open op en is bereid om samen nieuwe oplossingen te ontwikkelen. Als het besluit eenmaal wordt genomen is de kans groot dat er ook veel draagvlak voor is.

Houding 5: Deze laatste houding is het meest altruïstisch en gericht op wat voor ieder van belang is op langere termijn. De gemeente staat er voor open om zonder vooropgezet doel samen met burgers en bedrijven te verkennen wat zij op lange termijn willen bereiken en zij laten zich samen inspireren om tot geheel nieuwe innovatieve oplossingen te komen waar niemand vooraf nog aan had gedacht. Voorop staat dat de oplossingen vanuit de hogere-belanghouding dienstbaar zijn aan een werkelijk betere samenleving met ontwikkelkansen voor allemaal.

Na een beetje oefenen leer je steeds makkelijker deze vijf houdingen in de praktijk te herkennen.

Hoe gaat het verder?

Het is de bedoeling dat het screenen van de gemeenten voor de zomer is afgerond. Het werk van de studenten wordt eerst door het projectteam beoordeeld en waar nodig in overleg aangepast. Vervolgens wordt het eindresultaat aan de individuele gemeenten om commentaar voorgelegd. Zij kunnen via een interactieve website opmerkingen maken of aanvullende documenten ter beschikking stellen. Tenslotte wordt voor eind 2016 de governance monitor gepubliceerd en wordt nagegaan hoe het verband tussen de inzet van het gemeente bestuur en de feitelijke situatie zich tot elkaar verhouden.

10 maart 2016

Pasen 2016

Mogen we nog zeggen dat Pasen het aangrijpende christelijke feest is van de verlossing uit de verstarring, uit de onderdrukking, de groepsdruk? Dat het een feest is van de geboorte van de vrijheid van het individu, het beginnen aan de weg om tot de universele mens te groeien? Een feest om een wereld te bouwen op de beginselen van duurzaamheid? Of is het niet meer dan een verplichte avond met de Mattheüs Passie, een Paasbrunch met de familie en in de leunstoel praten over de toestand in de wereld? Dieper in ons hart is het misschien wel een feest van het ontluikende nieuwe leven na de dood van de zwart-witte winter, een feest van het frisse groen dat weer aan de bomen komt, het uitspruiten van takken die meteen hun vreugde in bloesems botvieren. Maar, het is toch vooral een restant van een christelijk feest. Als ik kijk naar de kassières bij de Jumbo aan de overkant dan dragen ze allemaal een zwarte hoofddoek. Voor hen is er niets speciaal aan de Paaszondag. Hun niet-moslim collega’s hebben vandaag alleen vrijaf.
Voor mij is het een feest van zwaarte en lichtheid, van sterven en geboren worden, de smart van het menselijke lijden vermengt met de tinteling in je bloed, de verwachting die aanzwelt, de wakkerheid die doorbreekt, de dag die het wint van de nacht. Ik realiseer me het mystieke geheim dat de zonnegeest, die twee millennia geleden in alle culturen werd verwacht, na de kruisiging van Jezus zich met de aarde verbindt en nu kan worden ervaren in het weer uitlopen van het hout. Alsof Jezus’ lichaam het zaad was dat in alles wat leeft elk jaar opnieuw ontkiemt. Begrijpen de christenen van nu nog wat de Christus incarnatie van toen betekent? Het christelijke Paasfeest echt begrijpen moet, denk ik, ondanks de ontkerkelijking, of misschien dankzij, nog komen. Hopelijk wordt het feest uit zogenaamde correctheid of vanuit modieuze agnostiek niet vóór die tijd afgeschaft. Afgeschaft, omdat mensen niet meer in God willen geloven, bijvoorbeeld omdat zij niet weten waarop ze moeten letten om te zien dat God bestaat. Of omdat een steeds grotere groep moslims in ons land, ooit als gasten verwelkomd maar nu als staatsburgers gelijke democratische rechten hebbend, zich niet herkennen in dit 2000 jaar gevierde christelijke feest.

Hoe verhogen we de moraliteit van onze houdingen?

En wat heeft dit alles te maken met duurzaamheid? Veel, want ook in oude religieuze documenten van het christendom vinden we de vijf duurzaamheidshoudingen terug. Ik denk daarbij aan uitspraken van Jezus. Net als de uitspraken van Lao Tse die aan de orde kwamen in mijn vorige blog, heeft Jezus handreikingen gegeven om onze houdingen moreler te maken. Duurzaamheid is een moderne vertaling van Chinese wijsheid en christelijke ethiek. Het is een dieper verlangen dat door kunstenaars die verhalen vertellen en films maken op duizenden verschillende manieren wordt uitgebeeld. Op dit laatste zal ik in een volgende blog ingaan. Laten we dit keer stilstaan bij het christelijke erfgoed, dat toch de basis vormt van veel wat we als de Europese cultuur kennen, zoals verwoord in de Bergrede (Lukas 6, vers 17-49).

Bergrede, een omgekeerde peptalk

De zogenaamde Bergrede van Jezus is gehouden in de beginperiode van zijn optreden nadat hij zijn missie als drager van de zonnegeest ontving bij de doop in de Jordaan door Johannes de Doper. Direct daarna wordt hij in de woestijn tevergeefs in de verleiding gebracht om zijn hogere vermogens voor eigen glorie te gebruiken. Daarna veroorzaakt hij veel ophef door de bijzondere genezingen die hij volbrengt. Hierdoor zoeken massa’s zieken hem op en ergert de gevestigde orde aan religieuze leiders zich aan hem door zijn invloed op de mensen en zijn ontmaskering van hun dood geworden religieuze rituelen. Uit degenen die hem volgen kiest hij, terwijl ze een berg opgaan, zijn twaalf naaste discipelen. Dan, als ze van de berg afdalen tot bij een vlak gedeelte, verzamelt een grote menigte van volgelingen uit de wijde omtrek zich om hem, vooral om van hun kwalen genezen te worden. Jezus raakt ze aan of laat zich aanraken en terwijl de genezende kracht uit hem stroomt genezen zij. Melaatsen worden gezond, lammen lopen weer, een mans verdorde hand krijgt weer leven. Daarna houdt Jezus op deze plek zijn ‘Bergrede’. Deze rede heeft niets van wat een heerser zijn volgelingen zou toeroepen. Zijn volgelingen worden niet opgeroepen tot de strijd tegen de Romeinse overheersers of om hem, Jezus, te vereren. Je zou het een non-rede kunnen noemen. Hij verheerlijkt niet de sterksten, de kampioenen, maar de zwakken, de armen, de hongerigen, de verworpenen. Dat kan natuurlijk alleen maar betekenis hebben als hier een andere maatstaf wordt aangelegd dan het materieel rijker of beter worden. Jezus beziet alles vanuit een geheel ander perspectief en komt daarom tot deze paradoxale uitspraken. Hij beziet ons lot vanuit geestelijk perspectief, eeuwigheidsperspectief. Vandaaruit zegt hij: ‘Heb je vijanden lief en doe wel degenen die je haten.’ Dat doorbreekt ons klassieke denken van oog om oog en tand om tand, dat draait alles om. Het hoeft dan ook niet te verbazen dat hij ook tot raadgevingen komt hoe we vanuit dit perspectief van onze hogere ik-kracht een lagere duurzaamheidshouding kunnen omvormen tot een hogere. Het gaat hier niet om kuddegedrag, maar om keuzes, vanuit zelfbewustzijn, keuzes die alleen mensen individueel kunnen maken.

Ontkracht het emotioneel confronterende egoïsme

De eerste houding van het overleven en jezelf manifesteren ten koste van anderen keert hij dramatisch om zodat er ruimte voor de hogere houding ontstaat. Raadde Lao Tse de heersers aan om niet in deze situatie van het overleven terecht te komen, Jezus zegt tot ieder individu (Lukas 6 vers 29 en 30): ‘Wie je op de wang slaat, keer hem ook de andere toe.’ Ontkracht wie je beledigt door niet terug te slaan maar door te verrassen met een geheel onverwachte daad, je andere wang toekeren, je kwetsbaar durven opstellen. Het is de enige manier om de angel uit een oorlog te halen, om de rauwe en niets ontziende strijd om de ander te willen vernietigen te doorbreken, om niet zelf meegezogen te worden in het conflict. Zo wordt het vuur van de woede geblust in plaats van verder aangewakkerd. De vijand wordt op een ander been gezet, de fixatie van de woede en het zich beledigd of tekort gedaan voelen wordt doorbroken. Laat de woede niet in jou doordringen en je naar beneden halen. Dan is er een opening om beiden op het hogere niveau uit te komen.

Ontkracht het materialistische egoïsme

De tweede houding van het domineren van regels of wetten voor het groepsbelang, ook wel de ‘command and controle’ aanpak genoemd, het opkomen voor je recht, doorbreekt en verheft Jezus op een zelfde manier. Zijn remedie voor het depolariseren als de spanning tussen het individuele en het algemene belang van het respecteren van elkaars bezit zich opbouwt lost hij op door de raad (Lukas 6 vers 30): ‘En wie je mantel neemt, verhinder hem niet ook je rok te nemen. Maar geef aan ieder die iets van je verlangt; en wie iets van je neemt, eis het niet terug.’ Zijn raad is concreet en revolutionair, en is van een andere orde dan ons materialisme. Ga de strijd niet aan, niet uit zwakte maar uit de kracht om de verleiding van de woede en de agressie in je te weerstaan omdat je degene die je besteelt doorziet, in jezelf herkent en daarom zelfs zoiets als mededogen kunt hebben en het verlies los kunt laten. Hoe vaak is een regel niet een verkapte vorm van macht van een elite om de anderen de wet voor te schrijven? Het gaat niet om de formele macht van de wet maar om de levende transactie tussen twee mensen. Het loslaten van het uiterlijke dat van je genomen is brengt je meer dan alle krachten die in je geactiveerd worden bij het terugvorderen ervan, ook al sta je in je formele recht. Het loslaten brengt je van gedupeerde op een gelijkwaardig niveau met de ander.

Ontkracht het ‘wij en zij’ denken door voor ieder je hart te openen

De derde houding van het onderhandelen kan worden opgetild door niet alleen te voldoen aan de eis van de markt dat ieder als gelijkwaardig wordt behandeld (‘Gelijk je wilt dat de anderen naar jou zullen doen, doe dat naar hen toe evenzo,’ Lukas 6 vers 31), maar Jezus gaat een stap verder. Hij roept zijn toehoorders op met alweer een revolutionaire boodschap (Lukas 6 vers 32 – 34): ‘En als je liefhebt wie jou liefhebben, wat is je verdienste? Want ook de zondaars hebben lief wie hen liefhebben. En als je weldoet aan degenen die jou weldoen, wat is je verdienste? Want de zondaars doen hetzelfde. En als je leent aan degenen van wie je het geld hoopt terug te ontvangen, wat is je verdienste? Want ook zondaren lenen aan zondaren om het zelfde weer terug te ontvangen. Maar heb je vijanden lief en doe goed, en leen, zonder te hopen iets terug te krijgen; en je loon zal groot zijn en jullie zullen kinderen van de Allerhoogste zijn; want Hij is goedgunstig voor de ondankbaren en kwaden. Wees daarom barmhartig , zoals ook uw Vader barmhartig is.’ Je hart openen brengt je naar het vierde duurzaamheidsniveau. De oorzaak voor het openen van je hart ligt niet in de daarvoor gunstige omstandigheden, maar in jezelf. Je verinnerlijkt de belangen van anderen niet omdat ze zich zo betrouwbaar gedragen, maar omdat je er zelf voor kiest.

Ontkracht je routines in denken, voelen en willen

En hoe kan dan de stap van het vierde naar het vijfde niveau worden gemaakt, het niveau van het Tao, van het scheppen vanuit het in de toekomst mogelijke? Op het vijfde niveau bereiken we een andere wereld dan die van de schaarste die wordt opgeëist door de sterkste of die op de vrije markt wordt uit onderhandeld of die vrijwillig en rechtvaardig wordt verdeeld. Het is de volgende wereld waar de klassieke economisch wetten niet meer gelden, het is de wereld van de nieuwe ruimte, van de overvloed. Het betreden van deze wereld vraagt volgens Otto Scharmer (U-Theory) een open mind, een open hart en een open wil. In Lukas 6 vers 37-38 wordt dit als volgt beschreven: ‘Oordeel niet en je zult niet geoordeeld worden, verdoem niet en je zult niet verdoemd worden, laat los en je zult los gelaten worden. Geef en je zult gegeven worden; een goede en neergedrukte en geschudde en overlopende maat zal in je schoot gegeven worden; want met dezelfde maat waarmee jullie meten zullen jullie ook gemeten worden.’
Duurzaamheid houdingen zijn geen innovatie van deze tijd. Het is oude wijsheid in een nieuwe verpakking. Lessen die we aan het vergeten waren en die we ons opnieuw eigen kunnen maken.

27 maart 2016

Ik herinner me nog dat in de tijd van milieuminister Leendert Ginjaar (VVD) (1977-1981) elk onderzoeksrapport van het RIVM voorpaginanieuws opleverde. Sinds de kabinetten Kok is milieu en later duurzaamheid naar de achterliggende rechterpagina’s van de krant verschoven om vervolgens op de nog minder belangrijke linkerpagina’s te verschijnen totdat het onderwerp het merendeel van de tijd geheel uit de krant verdween. Journalist Derk Stokmans schreef een analyse in zijn artikel ‘De politieke realityshow’ van NRCWeekend, 27 & 28 juni 2015, die de reden voor dit lot van milieu en duurzaamheidthema’s in het nieuws goed typeert.

‘Doet een politicus gekke dingen, zoals over saaie maar belangrijke onderwerpen praten (duurzaamheid!), dan zappen kiezers weg. ’

De inconvenient truth

Voor professionals die met duurzaamheid bezig zijn staat hier de ‘inconvenient truth’: hun levensroeping is vanuit de media gezien inderdaad belangrijk, maar saai. Waarom saai? Als ik de duurzaamheidthema’s van nu met de milieuthema’s van de jaren tachtig en negentig in de vorige eeuw vergelijk wordt het al snel duidelijk. Duurzaamheid vertaalt zich voor de burger in zaken zoals het afval netjes sorteren en inleveren –gedoe met ruikende zakken vuilnis op je balkonnetje-, of zonnepanelen op je dak plaatsen –iets wat veel huurders zien als een hobby voor rijkelui -, of een weinig CO2-uitstotende plug-in hybride auto kopen – een zaak waar burgers die al blij zijn zich een tweedehandsje van 7 jaar oud te kunnen veroorloven niet mee bezig zijn. Dat was enkele decennia geleden wel anders. Het drinkwater kwam schuimend en naar rotte vis stinkend uit de kraan in Rotterdam. Het roet van de zeeschepen in de haven lag op de raamkozijnen in Vlaardingen zodat moeder de vrouw voortdurend alert moest zijn om de was op tijd naar binnen te halen. In Maassluis kon je tijdens smogdagen nauwelijks de lantaarnpaal aan de overkant van de straat zien. En tot overmaat van ramp bleken hele nieuwbouwwijken (Lekkerkerk) op het chemisch afval van de industrie gebouwd. Een dreunende geluidsdeken lag over de woningen die door snelwegen met zwaar vrachtverkeer werden ingesloten, waardoor de kinderen slaapstoornissen opliepen. De voortuitgang was mooi maar de keerzijde riep algehele verontwaardiging op. Er was een gevoel van urgentie, dat vandaag de dag bij de doorsnee burger ontbreekt. Het is nu een saai onderwerp.

Hoe ligt dit bij de gemeenten? Is er daar wel bestuurlijke aandacht voor duurzaamheid? Duurzaamheid is best wel een punt voor gemeentebesturen. Gemeenten hebben het energieconvenant van 2013 met de overheid getekend en maken daar nu allemaal veel werk van. Ook hebben ze zich verplicht om zich te houden aan regels voor duurzaam inkopen en aanbesteden zodat hun eigen ‘huishouden’ op dit punt op orde is. Maar duurzaamheid is nog vaak een zaak van de milieuwethouder en niet van de wethouders voor economische zaken en financiën die zich met het grote geld en de prestigieuze projecten bezighouden. Het onderwerp is breed en vraagt meer dan een snelle deal. Het vraagt eigenlijk een houding van integraal en op lange termijn kijken en alle belangen meenemen. Dat is veel lastiger dan de uitdagingen waar gemeenten enkele decennia geleden voor stonden. Er kwamen toen nieuwe verantwoordelijkheden voor de gemeenten aan, nieuwe budgetten en scholing voor de nieuwe milieuambtenaren, alles werd anders. De bodem moest gesaneerd, dat greep in bij hele wijken en de stadplanning. Vervuilende fabrieken moesten de binnenstad uit. Nieuwe bedrijfsterreinen moesten uit de grond worden gestampt. Geluidschermen moesten worden aangebracht. Dat was spannend en een financieel omvangrijke operatie. Nu dreigt de stroomversnelling van destijds in stroperigheid van procedures te verzanden en staat efficiency voorop door als gemeenten gezamenlijke omgevingsdiensten op te richten en veel werk daar uit te besteden. De beleidspiek is voorbij. Saai, niets voor de krant. Het grootste schandaal dat hieruit kan voortkomen is dat een bestuurder zich teveel heeft verrijkt, en dat is ook geen nieuws meer te noemen.

Het belangrijke is nooit urgent

Ik moest vervolgens denken aan het oude dilemma dat gelinkt wordt aan het ‘Eisenhouwer principle’. Eisenhouwer citeerde als president van de VS in 1954 Roscoe Miller, die aan het hoofd stond van de Northwestern University. Miller zei: ‘I have two kinds of problems: the urgent and the important. The urgent are not important, and the important are never urgent.’ Eisenhouwer baseerde de organisatie van zijn agenda op het omgaan met deze twee invalshoeken. Duurzaamheid valt daarbij onder de categorie ‘important but not urgent’. Belangrijk wil in dit verband zeggen dat het bijdraagt aan het bereiken van onze doelen en urgent dat ze onmiddellijke actie vragen.

Framing

We kunnen ons afvragen waarom duurzaamheid belangrijk zou zijn. Ik denk dat het belang ervan ligt in de morele uitdaging die het voor burgers en bestuurders betekent bij alle belangrijke keuzes die we maken met het oog op de toekomst van onze kinderen. Zijn we in staat vanuit het hogere belang te handelen en hoe vind je daarbij passende praktische oplossingen? Dat is telkens weer heel erg spannend als je bereid bent vanuit je persoonlijke keus, en niet vanuit berekening hoe het op de kiezers of je klanten overkomt, naar innovatieve oplossingen te zoeken. Voor burgers en bestuurders is de verleiding echter groot niet te werken aan de belangrijke-maar-niet-urgente-zaken. Voor de media geldt dat nog meer. Het advies van Eisenhouwer is om voldoende tijd in te ruimen om deze zaken toch aandacht te geven en af te handelen zodat ze niet alsnog urgent worden. Al zal dit advies aan de journalistiek wel aan dovemans oren zijn gericht, het is toch een poging waard. Immers duurzaamheid wordt ook door journalisten nog steeds als belangrijk gezien. Zij kunnen juist helpen het belangrijke en spannende ervan te laten zien. Het is een kwestie van framing en dat kunnen journalisten als de besten.

5 juli 2015

Bij duurzame ontwikkeling is de opgave om belangen van anderen elders en in de toekomst nu al mee te laten tellen. Dat is logisch, het zijn de belangen van mensen waar we graag bij op vakantie gaan of de toekomstige belangen van onze eigen kinderen en kleinkinderen. Toch werkt de menselijke psychologie anders dan de wet van de logica. Je inzetten voor duurzame ontwikkeling is logisch maar niet praktisch. De stip aan de horizon die we nastreven is maar een heel klein plekje in het beeld dat elke dag als ‘to do lijstje’ ons voor ogen staat. Hoe verder weg het doel, hoe kleiner de aandacht die we geneigd zijn om er aan te geven. Dat maakt dat veel duurzaamheidsdoelen zoals voorkomen van klimaatverandering, minder plastic tassen gebruiken, je huis isoleren, enzovoort, even geparkeerd worden tot we later tijd vinden er eens goed naar te kijken. Tenzij we uit morele overwegingen onszelf een flinke discipline opleggen of het door de overheid laten afdwingen. We vragen dan aan de overheid om ons tegen onze innerlijke zwakte te beschermen.

De beschermengelen van Ben Tiggelaar

Maar er is ook nog een andere weg. Ben Tiggelaar herinnert ons daaraan in een aardige weblog in de NRC (http://www.nrc.nl/carriere/2015/05/04/de-beschermengelen-van-de-ziel/) getiteld ‘De beschermengelen van de ziel’. Hij bedoelt daarmee niet eens iets heel anders dan het herinnerd worden aan de lange termijn belangen van je kinderen en kleinkinderen. Want het zijn onze kinderen die als beschermengelen fungeren in zijn ogen.
‘Wie iets van psychologie weet kijkt daar niet van op,’ zo betoogt hij. ‘Ons gedrag wordt grotendeels gestuurd door zaken die we hier en nu ervaren. Op het werk richten we ons primair naar collega’s en andere waarneembare prikkels. Daardoor verliezen we het zicht op de belangen van mensen die er niet bij zijn en op de gevolgen van ons handelen voor de lange termijn. Onze hersenen zijn allereerst bezig met ik-hier-nu en niet met ander-daar-straks. Daarom doen we tijdens ons werk dingen die we eigenlijk verwerpelijk vinden. Sommige bankiers in het boek van Joris Luyendijk over de Londense City noemen hun werk ‘soul-destroying’. Een welhaast religieus besef. De Bijbel vraagt: “Wat zou het een mens baten, als hij de gehele wereld won, maar schade leed aan zijn ziel?” Kinderen zijn de beschermengelen van onze ziel. Hun aanwezigheid maakt het makkelijker om te doen wat juist is.’
Tiggelaar eindigt zijn blog met de suggestie om een ouderwetse foto van je kinderen op je bureau te zetten en zo bij de les te blijven. Het is een handige tip om het dagelijkse probleem bij het vorm geven van duurzaamheid het hoofd te bieden. Duurzaamheid vraagt handelen vanuit een hoger moreel beginsel dan we geneigd zijn om te doen. Allerlei verleidingen kunnen ons terug laten vallen naar korte termijn denken en op overleving gericht gedrag. De makkelijkste stap om ons ego terug te wijzen en een hoger belang als maatstaf te kiezen is ons verplaatsen in de wezens die ons het meest naast staan en het meest van ons gedrag afhankelijk zijn, onze kinderen.

Keukentafel gesprekken bij CEOs

Ik herinner me dat in de tijd dat de fundamenten van het milieubeleid vorm kregen, in de jaren 1980-2000, er een belangrijke onzichtbare kracht was die het streven van burgers en overheden wind in de rug gaf. Dat waren de (keuken)tafelgesprekken bij de ‘captains of industry’ thuis. Wanneer hun vrouw en kinderen hen aanspraken op het beschermen van de natuur en het milieu, en de bijdrage die hun bedrijf daaraan kon geven, was het pleit al snel beslecht. Zij wilden zich thuis niet hoeven schamen voor hun bedrijf en namen zich voor om hun verzet te staken en in redelijkheid mee te werken. Dat gold natuurlijk niet voor alle ondernemers, maar uit gesprekken heb ik achteraf gehoord dat dit bij menige multinational heeft gewerkt als een stille kracht.
De toekomst heeft een zwakke stem aan de onderhandelingstafel. Daar is wat aan te doen. De stem van de toekomst kan worden versterkt door meer te luisteren naar onze kinderen die uit de toekomst in ons leven zijn gekomen.

11 maart 2015

In de discussies die wij als medewerkers van Telos op de Tilburg University elke maandag hebben over de uitkomsten van ons onderzoek staan we regelmatig stil bij de vraag wat nu het hart uitmaakt van duurzame ontwikkeling. Het aardige van Telos is dat we over zulke vragen kunnen spreken vanuit meerdere invalshoeken waarbij niet alleen economische of milieuwetenschappen aan de orde komen maar ook de sociale wetenschap. Nadat we in maart 2014 de eerste Nationale Monitor Gemeentelijke Duurzaamheid (www.telos.nl) uitbrachten werden we ons door de uitkomsten ervan bewust dat de oude tegenstelling tussen economie en milieu nog altijd zichtbaar is. Steden waar de economie het goed doet, zoals Rotterdam en Tilburg, hebben de meeste milieuproblemen en andersom. Die milieuproblemen kunnen worden aangepakt met speciale programma’s zoals bij bodemsanering. En economische problemen hebben vanouds al de aandacht van het bestuur. Door de overheid gesteunde investeringen in havens, wegen, innovatief onderzoek en versterking van het aanbod van goedkope en liefst goed opgeleide arbeidskrachten kan de economie stimuleren. Hierbij leeft de gedachte dat economische groei dan misschien eerst tot meer milieubelasting leidt maar uiteindelijk lost dit probleem zichzelf op door nieuwe technologie. Buiten beeld blijft de vraag wat op sociaal gebied de gevolgen van dergelijk overheidsbeleid zijn. Doordat in de genoemde monitor de drie aspecten van duurzaamheid tegelijk in beeld zijn gebracht kwam naar voren dat in de grote steden er weliswaar meer economische groei is maar dat zowel de milieu als de sociale duurzaamheid achterblijven. Er is net zoals bij het milieu voor de sociale duurzaamheid een extra ‘investeringsprogramma’ nodig.

De sociale cohesie van de Bible Belt gemeenten

Investeren in sociale duurzaamheid is meer dan alleen zorgen voor een goede gezondheidszorg, winkelcentra, scholen, culturele voorzieningen, etc. Dat is de sociale hardware die we op de tekentafel kunnen ontwerpen en met behulp van architecten, ingenieursbureaus en aannemers neer kunnen zetten. Maar het hart van het vraagstuk is het versterken van de sociale software in de wijken en steden. Dat is het gevoelige punt waarvoor bestuurders minder makkelijk een antwoord kunnen organiseren. Daar zijn de burgers zelf en hun sociale verbanden aan zet. Pijnlijk wordt hier ook zichtbaar dat oude sociale verbanden in religieus- of verenigingsverband aan kracht hebben verloren en met de komst van grote groepen immigranten ook verder versnipperd zijn geraakt. Een eye-opener door het nationale monitor onderzoek uit 2014 was dat relatief hoge duurzaamheidsscores van gemeenten parallel liepen met de strook gemeenten die als de ‘Bible-Belt’gemeenten bekend staan. Kennelijk was in deze gemeenten de kerkelijke achtergrond nog een belangrijke vorm van sociaal cement die in andere gemeenten moeilijker is te organiseren. Sociale cohesie is een sleutel voor het begrijpen en verbeteren van gemeentelijke duurzaamheid, bleek hieruit.

Hekker’s Bakkerswinkel

In dit verband werd ik aangenaam verrast door een artikeltje in de NRC van 2 en 3 mei 2015 over Piet Hekker (69), eigenaar van de Bakkerswinkel ( http://www.nrc.nl/handelsblad/van/2015/mei/02/het-oude-koesteren-en-het-nieuwe-toevoegen-1491487). Het concept Bakkerswinkel baseerde hij in 1981 op eenvoud en ambachtelijkheid. ‘Het oude koesteren en het nieuwe toevoegen ’, is zijn formule. Hij startte zijn eerste Bakkerwinkel bewust in Zoetermeer. ‘Ik zag hoe het oude dorp, mijn geboortegrond, verloederde. De nieuwe stad, bedacht op de tekentafel, en het oude vonden elkaar niet. Ik wilde een statement maken. Aan de gemeente en winkeliers laten zien dat als ze iets bovengemiddelds neerzetten, je mensen kunt verleiden terug te komen. Waardoor de hele omgeving een betere plek wordt. De straat, de wijk, de stad. Het gaat om sociale cohesie, de verbinding tussen mensen. ’ Het is een mooie illustratie van het belang van sociale cohesie in een wijk en hoe het particuliere initiatief hierin een enorme rol speelt.

Wat de overheid vooral moet doen is dergelijke initiatieven faciliteren en onder de aandacht brengen. En dat is al heel wat. Want duurzaamheid vraagt niet alleen van de burgers en ondernemers, maar ook van de overheid een nieuwe rol. Duurzaamheid laat zich niet afdwingen, niet voorschrijven, maar uitlokken, voorleven, aanmoedigen en vieren.

10 mei 2015