Ik herinner me nog dat in de tijd van milieuminister Leendert Ginjaar (VVD) (1977-1981) elk onderzoeksrapport van het RIVM voorpaginanieuws opleverde. Sinds de kabinetten Kok is milieu en later duurzaamheid naar de achterliggende rechterpagina’s van de krant verschoven om vervolgens op de nog minder belangrijke linkerpagina’s te verschijnen totdat het onderwerp het merendeel van de tijd geheel uit de krant verdween. Journalist Derk Stokmans schreef een analyse in zijn artikel ‘De politieke realityshow’ van NRCWeekend, 27 & 28 juni 2015, die de reden voor dit lot van milieu en duurzaamheidthema’s in het nieuws goed typeert.

‘Doet een politicus gekke dingen, zoals over saaie maar belangrijke onderwerpen praten (duurzaamheid!), dan zappen kiezers weg. ’

De inconvenient truth

Voor professionals die met duurzaamheid bezig zijn staat hier de ‘inconvenient truth’: hun levensroeping is vanuit de media gezien inderdaad belangrijk, maar saai. Waarom saai? Als ik de duurzaamheidthema’s van nu met de milieuthema’s van de jaren tachtig en negentig in de vorige eeuw vergelijk wordt het al snel duidelijk. Duurzaamheid vertaalt zich voor de burger in zaken zoals het afval netjes sorteren en inleveren –gedoe met ruikende zakken vuilnis op je balkonnetje-, of zonnepanelen op je dak plaatsen –iets wat veel huurders zien als een hobby voor rijkelui -, of een weinig CO2-uitstotende plug-in hybride auto kopen – een zaak waar burgers die al blij zijn zich een tweedehandsje van 7 jaar oud te kunnen veroorloven niet mee bezig zijn. Dat was enkele decennia geleden wel anders. Het drinkwater kwam schuimend en naar rotte vis stinkend uit de kraan in Rotterdam. Het roet van de zeeschepen in de haven lag op de raamkozijnen in Vlaardingen zodat moeder de vrouw voortdurend alert moest zijn om de was op tijd naar binnen te halen. In Maassluis kon je tijdens smogdagen nauwelijks de lantaarnpaal aan de overkant van de straat zien. En tot overmaat van ramp bleken hele nieuwbouwwijken (Lekkerkerk) op het chemisch afval van de industrie gebouwd. Een dreunende geluidsdeken lag over de woningen die door snelwegen met zwaar vrachtverkeer werden ingesloten, waardoor de kinderen slaapstoornissen opliepen. De voortuitgang was mooi maar de keerzijde riep algehele verontwaardiging op. Er was een gevoel van urgentie, dat vandaag de dag bij de doorsnee burger ontbreekt. Het is nu een saai onderwerp.

Hoe ligt dit bij de gemeenten? Is er daar wel bestuurlijke aandacht voor duurzaamheid? Duurzaamheid is best wel een punt voor gemeentebesturen. Gemeenten hebben het energieconvenant van 2013 met de overheid getekend en maken daar nu allemaal veel werk van. Ook hebben ze zich verplicht om zich te houden aan regels voor duurzaam inkopen en aanbesteden zodat hun eigen ‘huishouden’ op dit punt op orde is. Maar duurzaamheid is nog vaak een zaak van de milieuwethouder en niet van de wethouders voor economische zaken en financiën die zich met het grote geld en de prestigieuze projecten bezighouden. Het onderwerp is breed en vraagt meer dan een snelle deal. Het vraagt eigenlijk een houding van integraal en op lange termijn kijken en alle belangen meenemen. Dat is veel lastiger dan de uitdagingen waar gemeenten enkele decennia geleden voor stonden. Er kwamen toen nieuwe verantwoordelijkheden voor de gemeenten aan, nieuwe budgetten en scholing voor de nieuwe milieuambtenaren, alles werd anders. De bodem moest gesaneerd, dat greep in bij hele wijken en de stadplanning. Vervuilende fabrieken moesten de binnenstad uit. Nieuwe bedrijfsterreinen moesten uit de grond worden gestampt. Geluidschermen moesten worden aangebracht. Dat was spannend en een financieel omvangrijke operatie. Nu dreigt de stroomversnelling van destijds in stroperigheid van procedures te verzanden en staat efficiency voorop door als gemeenten gezamenlijke omgevingsdiensten op te richten en veel werk daar uit te besteden. De beleidspiek is voorbij. Saai, niets voor de krant. Het grootste schandaal dat hieruit kan voortkomen is dat een bestuurder zich teveel heeft verrijkt, en dat is ook geen nieuws meer te noemen.

Het belangrijke is nooit urgent

Ik moest vervolgens denken aan het oude dilemma dat gelinkt wordt aan het ‘Eisenhouwer principle’. Eisenhouwer citeerde als president van de VS in 1954 Roscoe Miller, die aan het hoofd stond van de Northwestern University. Miller zei: ‘I have two kinds of problems: the urgent and the important. The urgent are not important, and the important are never urgent.’ Eisenhouwer baseerde de organisatie van zijn agenda op het omgaan met deze twee invalshoeken. Duurzaamheid valt daarbij onder de categorie ‘important but not urgent’. Belangrijk wil in dit verband zeggen dat het bijdraagt aan het bereiken van onze doelen en urgent dat ze onmiddellijke actie vragen.

Framing

We kunnen ons afvragen waarom duurzaamheid belangrijk zou zijn. Ik denk dat het belang ervan ligt in de morele uitdaging die het voor burgers en bestuurders betekent bij alle belangrijke keuzes die we maken met het oog op de toekomst van onze kinderen. Zijn we in staat vanuit het hogere belang te handelen en hoe vind je daarbij passende praktische oplossingen? Dat is telkens weer heel erg spannend als je bereid bent vanuit je persoonlijke keus, en niet vanuit berekening hoe het op de kiezers of je klanten overkomt, naar innovatieve oplossingen te zoeken. Voor burgers en bestuurders is de verleiding echter groot niet te werken aan de belangrijke-maar-niet-urgente-zaken. Voor de media geldt dat nog meer. Het advies van Eisenhouwer is om voldoende tijd in te ruimen om deze zaken toch aandacht te geven en af te handelen zodat ze niet alsnog urgent worden. Al zal dit advies aan de journalistiek wel aan dovemans oren zijn gericht, het is toch een poging waard. Immers duurzaamheid wordt ook door journalisten nog steeds als belangrijk gezien. Zij kunnen juist helpen het belangrijke en spannende ervan te laten zien. Het is een kwestie van framing en dat kunnen journalisten als de besten.

5 juli 2015

Bij duurzame ontwikkeling is de opgave om belangen van anderen elders en in de toekomst nu al mee te laten tellen. Dat is logisch, het zijn de belangen van mensen waar we graag bij op vakantie gaan of de toekomstige belangen van onze eigen kinderen en kleinkinderen. Toch werkt de menselijke psychologie anders dan de wet van de logica. Je inzetten voor duurzame ontwikkeling is logisch maar niet praktisch. De stip aan de horizon die we nastreven is maar een heel klein plekje in het beeld dat elke dag als ‘to do lijstje’ ons voor ogen staat. Hoe verder weg het doel, hoe kleiner de aandacht die we geneigd zijn om er aan te geven. Dat maakt dat veel duurzaamheidsdoelen zoals voorkomen van klimaatverandering, minder plastic tassen gebruiken, je huis isoleren, enzovoort, even geparkeerd worden tot we later tijd vinden er eens goed naar te kijken. Tenzij we uit morele overwegingen onszelf een flinke discipline opleggen of het door de overheid laten afdwingen. We vragen dan aan de overheid om ons tegen onze innerlijke zwakte te beschermen.

De beschermengelen van Ben Tiggelaar

Maar er is ook nog een andere weg. Ben Tiggelaar herinnert ons daaraan in een aardige weblog in de NRC (http://www.nrc.nl/carriere/2015/05/04/de-beschermengelen-van-de-ziel/) getiteld ‘De beschermengelen van de ziel’. Hij bedoelt daarmee niet eens iets heel anders dan het herinnerd worden aan de lange termijn belangen van je kinderen en kleinkinderen. Want het zijn onze kinderen die als beschermengelen fungeren in zijn ogen.
‘Wie iets van psychologie weet kijkt daar niet van op,’ zo betoogt hij. ‘Ons gedrag wordt grotendeels gestuurd door zaken die we hier en nu ervaren. Op het werk richten we ons primair naar collega’s en andere waarneembare prikkels. Daardoor verliezen we het zicht op de belangen van mensen die er niet bij zijn en op de gevolgen van ons handelen voor de lange termijn. Onze hersenen zijn allereerst bezig met ik-hier-nu en niet met ander-daar-straks. Daarom doen we tijdens ons werk dingen die we eigenlijk verwerpelijk vinden. Sommige bankiers in het boek van Joris Luyendijk over de Londense City noemen hun werk ‘soul-destroying’. Een welhaast religieus besef. De Bijbel vraagt: “Wat zou het een mens baten, als hij de gehele wereld won, maar schade leed aan zijn ziel?” Kinderen zijn de beschermengelen van onze ziel. Hun aanwezigheid maakt het makkelijker om te doen wat juist is.’
Tiggelaar eindigt zijn blog met de suggestie om een ouderwetse foto van je kinderen op je bureau te zetten en zo bij de les te blijven. Het is een handige tip om het dagelijkse probleem bij het vorm geven van duurzaamheid het hoofd te bieden. Duurzaamheid vraagt handelen vanuit een hoger moreel beginsel dan we geneigd zijn om te doen. Allerlei verleidingen kunnen ons terug laten vallen naar korte termijn denken en op overleving gericht gedrag. De makkelijkste stap om ons ego terug te wijzen en een hoger belang als maatstaf te kiezen is ons verplaatsen in de wezens die ons het meest naast staan en het meest van ons gedrag afhankelijk zijn, onze kinderen.

Keukentafel gesprekken bij CEOs

Ik herinner me dat in de tijd dat de fundamenten van het milieubeleid vorm kregen, in de jaren 1980-2000, er een belangrijke onzichtbare kracht was die het streven van burgers en overheden wind in de rug gaf. Dat waren de (keuken)tafelgesprekken bij de ‘captains of industry’ thuis. Wanneer hun vrouw en kinderen hen aanspraken op het beschermen van de natuur en het milieu, en de bijdrage die hun bedrijf daaraan kon geven, was het pleit al snel beslecht. Zij wilden zich thuis niet hoeven schamen voor hun bedrijf en namen zich voor om hun verzet te staken en in redelijkheid mee te werken. Dat gold natuurlijk niet voor alle ondernemers, maar uit gesprekken heb ik achteraf gehoord dat dit bij menige multinational heeft gewerkt als een stille kracht.
De toekomst heeft een zwakke stem aan de onderhandelingstafel. Daar is wat aan te doen. De stem van de toekomst kan worden versterkt door meer te luisteren naar onze kinderen die uit de toekomst in ons leven zijn gekomen.

11 maart 2015

In de discussies die wij als medewerkers van Telos op de Tilburg University elke maandag hebben over de uitkomsten van ons onderzoek staan we regelmatig stil bij de vraag wat nu het hart uitmaakt van duurzame ontwikkeling. Het aardige van Telos is dat we over zulke vragen kunnen spreken vanuit meerdere invalshoeken waarbij niet alleen economische of milieuwetenschappen aan de orde komen maar ook de sociale wetenschap. Nadat we in maart 2014 de eerste Nationale Monitor Gemeentelijke Duurzaamheid (www.telos.nl) uitbrachten werden we ons door de uitkomsten ervan bewust dat de oude tegenstelling tussen economie en milieu nog altijd zichtbaar is. Steden waar de economie het goed doet, zoals Rotterdam en Tilburg, hebben de meeste milieuproblemen en andersom. Die milieuproblemen kunnen worden aangepakt met speciale programma’s zoals bij bodemsanering. En economische problemen hebben vanouds al de aandacht van het bestuur. Door de overheid gesteunde investeringen in havens, wegen, innovatief onderzoek en versterking van het aanbod van goedkope en liefst goed opgeleide arbeidskrachten kan de economie stimuleren. Hierbij leeft de gedachte dat economische groei dan misschien eerst tot meer milieubelasting leidt maar uiteindelijk lost dit probleem zichzelf op door nieuwe technologie. Buiten beeld blijft de vraag wat op sociaal gebied de gevolgen van dergelijk overheidsbeleid zijn. Doordat in de genoemde monitor de drie aspecten van duurzaamheid tegelijk in beeld zijn gebracht kwam naar voren dat in de grote steden er weliswaar meer economische groei is maar dat zowel de milieu als de sociale duurzaamheid achterblijven. Er is net zoals bij het milieu voor de sociale duurzaamheid een extra ‘investeringsprogramma’ nodig.

De sociale cohesie van de Bible Belt gemeenten

Investeren in sociale duurzaamheid is meer dan alleen zorgen voor een goede gezondheidszorg, winkelcentra, scholen, culturele voorzieningen, etc. Dat is de sociale hardware die we op de tekentafel kunnen ontwerpen en met behulp van architecten, ingenieursbureaus en aannemers neer kunnen zetten. Maar het hart van het vraagstuk is het versterken van de sociale software in de wijken en steden. Dat is het gevoelige punt waarvoor bestuurders minder makkelijk een antwoord kunnen organiseren. Daar zijn de burgers zelf en hun sociale verbanden aan zet. Pijnlijk wordt hier ook zichtbaar dat oude sociale verbanden in religieus- of verenigingsverband aan kracht hebben verloren en met de komst van grote groepen immigranten ook verder versnipperd zijn geraakt. Een eye-opener door het nationale monitor onderzoek uit 2014 was dat relatief hoge duurzaamheidsscores van gemeenten parallel liepen met de strook gemeenten die als de ‘Bible-Belt’gemeenten bekend staan. Kennelijk was in deze gemeenten de kerkelijke achtergrond nog een belangrijke vorm van sociaal cement die in andere gemeenten moeilijker is te organiseren. Sociale cohesie is een sleutel voor het begrijpen en verbeteren van gemeentelijke duurzaamheid, bleek hieruit.

Hekker’s Bakkerswinkel

In dit verband werd ik aangenaam verrast door een artikeltje in de NRC van 2 en 3 mei 2015 over Piet Hekker (69), eigenaar van de Bakkerswinkel ( http://www.nrc.nl/handelsblad/van/2015/mei/02/het-oude-koesteren-en-het-nieuwe-toevoegen-1491487). Het concept Bakkerswinkel baseerde hij in 1981 op eenvoud en ambachtelijkheid. ‘Het oude koesteren en het nieuwe toevoegen ’, is zijn formule. Hij startte zijn eerste Bakkerwinkel bewust in Zoetermeer. ‘Ik zag hoe het oude dorp, mijn geboortegrond, verloederde. De nieuwe stad, bedacht op de tekentafel, en het oude vonden elkaar niet. Ik wilde een statement maken. Aan de gemeente en winkeliers laten zien dat als ze iets bovengemiddelds neerzetten, je mensen kunt verleiden terug te komen. Waardoor de hele omgeving een betere plek wordt. De straat, de wijk, de stad. Het gaat om sociale cohesie, de verbinding tussen mensen. ’ Het is een mooie illustratie van het belang van sociale cohesie in een wijk en hoe het particuliere initiatief hierin een enorme rol speelt.

Wat de overheid vooral moet doen is dergelijke initiatieven faciliteren en onder de aandacht brengen. En dat is al heel wat. Want duurzaamheid vraagt niet alleen van de burgers en ondernemers, maar ook van de overheid een nieuwe rol. Duurzaamheid laat zich niet afdwingen, niet voorschrijven, maar uitlokken, voorleven, aanmoedigen en vieren.

10 mei 2015

Er waren in maart 2015 twee interessante bijeenkomsten in Brussel waarbij het meten van de prestaties van steden op het gebied van duurzaamheid op de agenda stond.
Op 24 maart had Nicholas Banfield, hoofd van de ‘Knowledge, Risks and Urban Environment Unit’ van het Directoraat-generaal Milieu van de Europese Commissie een seminar georganiseerd over dit thema, dit keer niet in hun stoffige Commissie gebouw, maar in Le Repos des Chasseurs. Uitgenodigd waren vertegenwoordigers van de Commissie-onderdelen die met gegevens verzameling belast zijn en ook van een aantal steden en onderzoeksinstellingen. Ik mocht zelf een presentatie geven over de onderzoeksresultaten van Telos, Tilburg Universiteit, over de duurzaamheidsmonitor 2014 voor de 403 gemeenten van ons land en over een heel recent vergelijkbaar onderzoek aan 58 grotere Europese steden. Maar het hoofdonderwerp was een onderzoek dat door Arcadis België op verzoek van de Commissie werd uitgevoerd om tot een nieuw door steden te gebruiken zelfbeoordelingsmethode te komen van de stedelijke milieuprestaties. Het aardigst was de discussie over het nut en toepassingsbereik van deze nieuwe methode.

De silo’s binnen de Commissie overwinnen
Er was wel enige kritiek op de ambitie van de Commissie om weer een zelfbeoordelingsmethode te introduceren nadat hierin al veel is geïnvesteerd de afgelopen jaren in het kader van het zogenaamde Reference Framework for Sustainable Cities (RFSC). Het RFSC is door de EU-lidstaten zelf, weliswaar met enige ondersteuning door het Directoraat-generaal voor Regionale Ontwikkeling van de Europese Commissie, opgezet. Dit RFSC is ook op zelfwerkzaamheid van gemeenten gebaseerd en is na jaren van ontwikkelingswerk met weinig enthousiasme door gemeenten begroet. Steden willen alleen ergens tijd en moeite in investeren als het een duidelijke meerwaarde voor hen heeft. Die meerwaarde kan ontstaan als het ingewikkelde hoofdstuk van dataverzameling en vergelijking met andere steden door de aanbieder van de methode wordt opgelost. Het gevoel bij de aanwezigen was dat de Commissie een hoger ambitieniveau aan de dag zal moeten leggen in wat ze de steden aanbiedt aan samengebundelde informatie om de motivatie bij de stadsbesturen te genereren die voor het welslagen nodig is. Nog mooier zou het zijn als DG Milieu zijn plannen zou combineren met het werk van het RFSC, maar daarvoor moeten schotten (het Engelse woord hiervoor is silo’s) tussen onderdelen van de Commissie worden geslecht. De ambtenaren zwegen veel betekenend na dergelijke suggesties. Meer enthousiasme was er bij hen voor het idee om, wanneer vragenlijsten aan steden worden gestuurd om in te vullen, deze met bij de Commissie instanties, zoals EUROSTAT, ESPON, Joint Research Center en het European Environment Agency, bekende gegevens vooraf in te vullen (prefilling).
Nicholas Banfield concludeerde dat zij met het ontwikkelen van de nieuwe methode door zouden gaan en ernaar streefden om naast de milieugegevens ook andere duurzaamheidsgegevens op sociaal en economisch gebied te gaan toevoegen. Een steun in de rug daarbij is een recente brief die president Juncker van de Commissie intern aan enkele betreffende vice-presidenten heeft gestuurd waarin staat dat er met prioriteit gewerkt moet gaan worden aan een beleidsnota over de toekomst van de EU stedelijke omgeving op basis van een ‘smart, intelligent and sustainable cities’ concept. Bij de Europese ambtenaren had die brief, na de maandenlange onzekerheid over wat de nieuwe Commissie nu als lijnen zou gaan uitzetten, een kleine vreugdekreet ontlokt.

Hoe komen de basisdata bij de gemeentelijke eindgebruiker?
De volgende dag was er een bijeenkomst van een groep deskundigen die het Europese Milieu Agentschap (EEA) periodiek in Brussel, dit maal in het EUROCITIES gebouw, bijeen roept rond het thema Integrated Urban Monitoring in Europe (IUME). Dezelfde Europese organisaties rond gegevens verzameling als de dag ervoor waren hierbij aanwezig naast onderzoekers op dit gebied. Er waren geen steden vertegenwoordigers uitgenodigd. Dat brak later de dag wel op omdat er bij de EU instellingen voor dataverzameling en -bewerking weinig besef was voor de behoeften van hun ‘eindgebruikers’. Er is een keten van betrokkenen bij het monitoren van de duurzaamheid van steden: allereerst zijn er de data verzamelaars en beheerders zoals EUROSTAT, ISPRA, EEA, etc. Hun zorg is zoveel mogelijk data te verzamelen die voldoen aan bepaalde kwaliteitseisen. Om minder afhankelijk te zijn van opgaven vanuit de EU lidstaten en daarbij optredende verschillen in uitgebreidheid en nauwkeurigheid, willen deze organisaties meer gaan leunen op gegevensverzameling met behulp van satellieten waardoor het probleem van kwaliteitsverschillen tussen lidstaten in één kap is opgelost. De tweede schakel in de keten zijn intermediaire organisaties die de in databanken aanwezige gegevens bewerken voor gemeenten tot een rapportage op maat. Zelfs dan is het nog maar de vraag of gemeenten zelf, de derde schakel, met zulke gegevens iets doen. De Brusselse ambtenaren vergeten makkelijk dat gemeenten en zeker hun politici in een andere wereld leven. Er is weinig tijd voor een technisch onderwerp als duurzaamheidsmonitoring en alleen reeds bij voorbaat gemotiveerde wethouders en burgemeesters zullen geneigd zijn om gebruik te maken van de door Brussel geboden mogelijkheden. Daarbij wordt al snel een specialistische adviesorganisatie ingehuurd omdat de eigen ambtenaren hier maar weinig aandacht aan kunnen besteden. Een goede helpdesk die aangeeft welke gegevens waar gevonden kunnen worden zou de intermediaire organisaties erg helpen. Toen ik dat voorstelde bleek zo iets al te bestaan. Zoals wel vaker gebeurt blijkt heel veel al mogelijk in Europa. In dit geval bleek er sinds 2007 een INSPIRE netwerk beschikbaar te zijn (http://inspire.ec.europa.eu/) dat alle gegevens op ruimtelijk gebied bijeen brengt. Had ik nog nooit van gehoord. De Brusselse ambtenaren beter laten aansluiten op de vragen van de gemeentelijke eindgebruikers bleef echter als nog niet opgelost vraagstuk in de lucht hangen.

De stad van de toekomst
Tenslotte was er een brainstorm over de stad van de toekomst (2050). Wel leuk om zoiets weer eens mee te maken en nu met mensen uit verschillende EU lidstaten. Waar zullen de EU steden van de toekomst mee te maken hebben? Er waren voor de hand liggende verwachtingen zoals allerlei vormen van segregatie (ook rijke wijken met muren eromheen en bewaking), ernstigere gevolgen van klimaatverandering en verdere transformatie van het energiegebruik, een geperfectioneerde circulaire economie zonder afvalstromen en met zorgvuldig water gebruik. Maar ook werd stilgestaan bij thema’s waar steden zelf het verschil kunnen maken. Een kern element is dat de stad de grond uitgeeft en beheert en daarmee kan sturen naar een op duurzaamheid gebaseerde inrichting van de ruimte. Ook zal de stad van de toekomst een directere invloed kunnen ontwikkelen op de inzet van financiële instrumenten en een eigen (individueel of vanuit een collectief van steden opgezet) meer duurzaam financieel stelsel als alternatief van het geglobaliseerde financiële systeem met zijn perversiteiten en risico’s.
Men overweegt rond de thematiek van de stad van de toekomst een grotere conferentie met deelneming van steden te gaan organiseren.

25 maart 2015

Wie gaat beleggen leert al snel dat er vooraf een doel en een tijdshorizon moeten worden geformuleerd zodat het juiste risicoprofiel bij de beleggingen kan worden gekozen. Bij beleggingen gaat het dan grofweg om de meest risicovolle categorieën van aandelen in bedrijven en de weinig risicovolle obligaties, waarbij staatsobligaties van welvarende landen het meest veilig zijn maar ook het minste rendement opleveren. Wie geen risico wil lopen belegt alleen in obligaties, wie vooral een gok wil wagen op flinke winst koopt alleen aandelen. Maar de doorsnee belegger doet er goed aan een mix van beide vormen van beleggen aan te houden van bijvoorbeeld 50% obligaties en 50% aandelen. De beheerder van het belegde vermogen zorgt nu dat de feitelijke ontwikkelingen in balans blijven volgens de afgesproken doelstellingen. Als na enige tijd de aandelen flink zijn gestegen in waarde, en bijvoorbeeld 60% van het totaal vermogen uitmaken, wordt een deel van de aandelen verkocht en daarvoor in de plaats worden obligaties bijgekocht. Het voordeel hiervan is dat wanneer de onvermijdelijk dalingen op de aandelenbeurs komen een deel van het rendement behouden blijft omdat het in obligaties is belegd die in zulke tijden de neiging hebben juist te stijgen in waarde. Zo behoud je balans in het belegde vermogen tussen het aandelen kapitaal en het obligatie kapitaal.

Drie duurzaamheidskapitalen
Voor het volgen van de ontwikkeling van de duurzaamheid van een bedrijf, gemeente of land kan een zelfde aanpak gevolgd worden. Hier gaat in essentie het niet om twee, maar drie kapitalen, het ecologische, economische en sociaal-culturele kapitaal. Een belangrijk doel voor duurzame ontwikkeling is dat rekening wordt gehouden met effecten van initiatieven voor de samenleving als geheel, nabij en ver weg, nu en op lange termijn. Belangrijk is dat het ene duurzaamheidskapitaal zich niet ontwikkelt ten koste van het andere, dat bijvoorbeeld de natuur wordt uitgeput door bossen te kappen en de bodem te vervuilen om een korte termijn groei van het economische kapitaal te krijgen. Op termijn zal dan immers het totaal van de drie kapitalen afnemen. Want de kapitalen hebben allerlei onderlinge verbanden die eigenlijk nog weinig zijn zichtbaar gemaakt en onderzocht. Bijvoorbeeld bij het instituut Telos van Tilburg University (www.telos.nl) is daarmee een begin gemaakt voor bijvoorbeeld gemeenten en provincies door het opstellen van een gekwantificeerde duurzaamheidsbalans die is gebaseerd op genoemde drie kapitalen. Uit dit onderzoek blijkt dat in wijken met een goede sociale cohesie minder werkloosheid wordt aangetroffen, er minder verkeersongevallen zijn en het afval beter wordt opgehaald. Het type gemeente of bedrijf is ook van veel belang. Agrarische gemeenten hebben het economisch vaak moeilijker en ondervinden meer bodemvervuiling maar zijn sociaal beter af. Krimpgemeenten hebben het economisch en sociaal moeilijk. Bij bedrijven zie je vaak dat naarmate zij meer door de media gevolgd worden, omdat de consument direct met de kwaliteit van hun producten in aanraking komt, bijvoorbeeld olie- of voedingsmiddelen bedrijven, meer aandacht voor duurzaamheid bestaat dan bijvoorbeeld bij uitgevers.

Waarom moet duurzaamheid meer inhouden dan milieu?
Toch is het belang van de integrale aanpak van de bedrijfsvoering of het overheidsbeleid voor velen nog nieuw en niet vanzelfsprekend. Dat blijkt uit allerlei vragen die ik in de praktijk tegen kom. Ik noem een paar voorbeelden. Waarom moet duurzaamheid meer inhouden dan milieu? Wat is het nut om zelfs cultuur mee te nemen? Wat valt er niet onder duurzaamheid, is het begrip niet veel te breed? Hoe wetenschappelijk is de methode eigenlijk? Waar getallen voor de drie kapitalen worden berekend is de vraag of er wel waarde moet worden toegekend aan dergelijke meetresultaten. Komt het toch niet neer op wat we altijd al doen: het meten van de economische productie, de werkloosheid, het aantal zieken en de milieuvervuiling? Wat zou er anders moeten gebeuren als je duurzaamheid hebt gemeten dan wat nu al wordt nagestreefd?

Dwarsverbanden leren kennen en aansturen
Waarom duurzaamheid meer is dan milieu is langzamerhand wel duidelijk aan het worden bij de meeste gemeenten en bedrijven. De transities van het energiegebruik en het hergebruik van afval zijn niet alleen een kwestie van een schoon en gezond milieu maar ook een economische kans. En de organisaties die ontstaan om duurzame wijken en bedrijventerreinen te realiseren kunnen ook een rol spelen in het tegengaan van eenzaamheid, verpaupering, vroegtijdige schoolverlaters en criminaliteit. Het vrijkomen van cultureel erfgoed geeft een bredere maatschappelijke uitdaging dan alleen geld vinden om oude gebouwen zoals kerken te slopen. Cultuur heeft een samenbindende rol en helpt om sociale cohesie in gemeenten te bevorderen. Zo zijn de thema’s binnen de drie duurzaamheidspijlers met elkaar verbonden. Vooral de sociale thema’s hebben een flinke uitstraling naar economische en ecologische thema’s. Dat neemt niet weg dat elk thema een eigen typerende schaal heeft waarop dit zich afspeelt. Economische thema’s hebben vaak een meer regionale schaal die maatgevend is voor bijvoorbeeld de aard van de werkgelegenheid en de infrastructuur. Bij milieu thema’s is bijvoorbeeld de inzameling van afval sterk bepaald door een gemeente, maar zijn de voorzieningen om het ingezamelde afval te verwerken aanwezig op een hoger schaalniveau.

De uitdaging om het gemeentebestuur ook buiten haar grenzen te laten ‘regeren’
De uitdaging is om de interactie tussen deze thema’s die op verschillende schaalniveaus zich afspelen van bijpassende arrangementen tussen lokale bestuurders te voorzien om tot de vanuit duurzaamheid best mogelijk oplossingen te komen. Immers, de processen spelen zich misschien niet altijd af op de schaal van de gemeente, maar het bestuur is wel op het niveau van de gemeente georganiseerd. Zodra de duurzaamheid van dergelijke thema’s in gemeenten of bedrijven wordt gemeten kunnen lessen worden geleerd door het vergelijken van uitkomsten. Dan wordt bijvoorbeeld gezien dat grote groepen burgers hun inkomen verdienen in de grote steden waar ook bijbehorende milieu- en sociale problemen ontstaan, terwijl zij wonen in de groene en veilige randgemeenten waar hun kinderen opgroeien en zij goede voorzieningen op het gebied van scholing en gezondheid helpen in stand houden. De opdracht voor het lokale bestuur is om schakelvermogen tussen deze verschillende schalen te ontwikkelen. Daar begint tevens de wetenschap die kan helpen om te begrijpen waaruit werkende oplossingen wel of niet kunnen bestaan. Door het meten van duurzaamheid in zijn brede pallet aan aspecten worden interacties tussen de drie pijlers van duurzaamheid inzichtelijk en ontstaat de prikkel om voorbij de klassieke sectorale oplossingen te denken. Deze zijn immers vaak gericht op het vergroten van de steden en de economische infrastructuur in de hoop dat de sociale problemen dan vanzelf ook zullen verdwijnen. Dat is echter niet vanzelfsprekend. Het gaat erom te leren hoe beoogde duurzaamheidswinst beter kan worden gerealiseerd, ook in het grote aantal mid-size en kleine gemeenten in ons land.

maart 2015

Duurzaamheid wordt nog vaak gezien als iets dat samenvalt met het toepassen van duurzame energie: windmolens langs de snelweg en op zee; of nog dichter bij huis: zonnepanelen op het dak van particuliere woningen. Maar de pretentie van het streven naar duurzaamheid is groter: het omvat het hele milieubeleid, zorgen dat er geen afval meer ontstaat, op weg gaan naar de circulaire economie. Duurzaamheid is behalve goed voor het milieu ook een economische kans. Immers, een schoon milieu en een winstgevende economie hoeven helemaal geen vijanden te zijn van elkaar, zij kunnen elkaar juist versterken. En waar wijkinitiatieven zijn genomen om energie te besparen kunnen zij naadloos overgaan in sociale initiatieven om eenzame ouderen op te vangen of dreigende vroegtijdige schoolverlaters gemotiveerd te houden. Duurzaamheid is een breed werkende en samenbundelende visie. Dat is het mooie eraan en tegelijk ook het lastige.

Immers, veel in onze samenleving is niet zo samenhangend georganiseerd, vooral niet bij de overheid. Het ergst tref je die verbrokkeling aan bij de rijksoverheid. Er is een ministerie voor dit en een ander voor dat, en elke minister wil zich op het eigen terrein profileren. Om onderlinge ruzies te voorkomen houden ze zich aan de stilzwijgende afspraak om zich zo min mogelijk met elkaars werk te bemoeien. Met uitzondering van de minister van Financiën, die kijkt bij alle ministeries mee of ze zich wel aan hun begroting houden. En dan is er natuurlijk nog de minister-president, die is er voor om de club bij elkaar te houden, de voortgang van het geheel te bewaken en het gezicht van het hele kabinet te zijn. Bij wie zou je nu verwachten dat duurzaamheid is ondergebracht? Bij de minister-president natuurlijk en in sommige landen vind of vond je dat ook.

Zo was het een speerpunt voor Tony Blair in het VK die ook een nationale Sustainable Development Commissie in het leven riep om hem te adviseren. In 2011 schafte een nieuwe regering de commissie helaas af. In hun afscheids persbericht staan behartigenswaardige opmerkingen.
‘The establishment of the Sustainable Development Commission (SDC) in 2000 was, in part, a recognition that government is not yet structured to be able to rise above the limitations of short term political and budgetary cycles and narrow departmental remits to make the kinds of long-term decisions and connected responses that these major challenges demand… There is a growing recognition that politics, the environment and commerce can no longer be treated as separate. A great deal of evidence shows that attempts to solve issues in isolation all too often result in perverse consequences elsewhere. Sustainable development is about seeing this bigger picture – now and in the future… Has the job been done? Emphatically not. In fact, to paraphrase Churchill, it has barely reached the “end of the beginning”. Embedding sustainable development into the architecture of Government and the work of the wider public sector is essential if we are to tackle most pressing issues of the day in a more joined-up way, a way which has the potential to deliver the sorts of benefits we can only dream of at present… But sustainable development involves every part of society, not just Government. Over the past ten years the SDC has found increasing and encouraging evidence of action at grassroots and individual level, as well as leadership in each sector of business, amongst NGOs and academic institutions. These activities, if scaled up and rolled out, could take us a long way towards a more sustainable future… Finally, it will also be essential to find ways of hard-wiring this approach over successive political cycles. If this is not done, we run the risk that the changes that have been made, and the benefits that have been so hard won step by painful step, will unravel. A Sustainable Development Act? A Commissioner for the Long Term? An Office for Future Generations? All have been mooted for the UK by a range of stakeholders and some have been established, or are being planned, in other countries, as a way of taking the future well-being of people and our planet out of short-term parliamentary cycles and partisan politics’.

In Duitsland profileert de Bundeskanzlerin Angela Merkel zich wel duidelijker dan de meeste andere regeringsleiders met duurzaamheid. Duitsland heeft ook een ‘Rat für Nachhaltige Entwicklung’ die bij haar jaarcongressen op deelname van Angela Merkel kan rekenen, al is het maar om kritiek op haar beleid als ‘launching customer’ van duurzame producten in ontvangst te nemen en daarop te reageren. Zij benadrukte juni 2014 nog dat ‘duurzaamheid het fundamentele doel en de basismaatstaf is voor al het handelen van haar regering’.

In Nederland hebben we zulke woorden ook van Jan Peter Balkenende gehoord, echter dat was pas toen hij minister-president af was. Ruud Lubbers is nog het dichtst bij een duurzaamheidsprofiel als minister-president gekomen, maar daarmee hebben we het in Nederland wel gehad. Van duurzaamheid op rijksniveau komt pas wat terecht als de minister-president erin gelooft en het overtuigend weet uit te dragen. Anders wordt het onderwerp alleen belegd bij een vakministerie, zoals het onder Mark Rutte bij de staatsecretaris voor Infrastructuur en Milieu terecht kwam. En wie daar zijn oor bij de ambtenaren te luisteren legt, verneemt dat men zich niet als ‘eigenaar van dit onderwerp’ wil opwerpen of het tot ‘de eigen core-business’ wil verheffen. Kortom de rijksoverheid in Nederland geeft niet thuis en fungeert daarmee niet als de motor van de duurzaamheidsbeweging.

Ligt dat anders op gemeentelijk niveau? Er zijn meerdere gemeenten die duurzaamheid hoog in het vaandel hebben staan en daarmee fors afsteken bij het landelijke beleid. In de College akkoorden van gemeentebesturen komt nogal eens voor dat men de duurzaamste gemeente van het land wil zijn of worden. Dat moeten we met een korreltje zout nemen. Meestal wordt daarmee bedoeld dat men met duurzame energie vaart wil maken of voortvarend de CO2-emissies van het verkeer te lijf wil gaan. Op zich prima, maar daarmee is nog niet de brede invulling van duurzaamheid bij de horens gevat. In sommige gemeenten gebeurt dat wel op basis van een besluit van het hele College. Dat is mooi, want in beginsel bestaat in Colleges een zelfde spanning tussen wethouders als in het kabinet tussen ministers. Soms zie je dat twee wethouders met duurzaamheid zijn belast, de één met de economische en milieuaspecten en de ander met de sociale aspecten. In gemeenten komt er al met al meer van integrale duurzaamheid terecht dan op rijksniveau.

Maar de echte motor voor de duurzaamheidsbeweging vinden we op plekken waar een autonome persoon de vrijheid heeft om zelf een besluit te nemen zich vrijwillig hiervoor in te zetten. Dat vind je als het gaat om de inrichting van je persoonlijke leven of bij de leiders van kleine ondernemingen. Daar zitten de echte motoren van duurzaamheid. En soms zijn er ook visionaire en moedige CEO’s van grote bedrijven die eerst persoonlijk deze weg inslaan, en daarna ook hun hele organisatie (bijv. Unilever) weten mee te krijgen. Waar één mens de mogelijkheid heeft om het verschil te maken komt duurzame ontwikkeling het eerste tot stand. Wel logisch eigenlijk dat je dit eerder bij bedrijven vindt dan bij overheden.

26 februari 2015