Een reis maken om in één week ‘Der Ring des Nibelungen’ te beluisteren is geen alledaagse bezigheid. Waar komt die titel vandaan? Wie was Richard Wagner eigenlijk? Welke rol heeft deze reeks opera’s in de geschiedenis gespeeld? Allemaal vragen waarop ik het antwoord bij het boeken van deze reis niet helder voor ogen had. En zoals het gaat bij het in aanraking komen met belangrijke thema’s uit onze cultuur, zeker bij een cultuuranalfabeet als ik zelf ben met mijn technische opleiding en werken in het Nederland van de wederopbouw, maakt dit dingen in je wakker die nog lang nagalmen voordat ze een definitiever plekje in je bewustzijn krijgen.
Onderstaand volgt een verslag van mijn indrukken tijdens de reis. Aan het slot zal ik op de drie vragen terugkomen.

Dinsdag 28 juni 2016

Gister met een gezelschap van 13 deelnemers en onze begeleidster Eveline Nikkels aangekomen in Leipzig. Het is een door Academische Reizen georganiseerde trip om een week lang je te verdiepen in de vier opera’s die Richard Wagner schreef onder de titel ‘Der Ring des Nibelungen’. Het thema kom je ook bij Tolkien’s ‘In de ban van de ring’ tegen. Vanuit de Noorse sagenwereld druppelt er oude wijsheid door in beide werken.
We vlogen van Amsterdam naar Berlijn en reden daarna met een bus de ca. 170 km naar Leipzig. Nog altijd zijn er na de ‘Wende’ restanten uit het DDR verleden te vinden. In de buitenwijken van Leipzig rijd je langs sterk vervallen fabrieken en op instorten staande huizen die nog niet zijn opgeruimd of aangepakt omdat bijvoorbeeld erfgenamen ruziën over hun bestemming. Maar het centrum van Leipzig ziet er glanzend uit.
De eerste uitdaging is om een beetje bekend te worden met de andere reisgenoten, doorgaans net gepensioneerden die nog fut genoeg hebben om actief van cultuur te genieten. De eerste avond kom ik in gesprek met een echtpaar dat fantastische wereldreizen heeft gemaakt. Twee keer een oversteek van Zuid-Amerika naar Antarctica, waarbij de vrouw de meest bijzondere ontmoetingen heeft beleefd met de natuur. Zo voerde haar levenspad naar de savannen in Afrika waar ze in een tentje sliep tussen een kudde olifanten en rondsluipende leeuwen, dan weer kwam naast hun zeilschip op weg naar Antarctica een bultrug zwemmen en had ze minutenlang een adembenemend oogcontact met het reusachtige dier; en afgelopen jaar had ze half bevroren aan een zeil een kilometer boven de Mont Blanc gehangen, meeliftend op de stijgwinden bij steile rots hellingen. Zo bleken achter de gezichten, die me eerst weinig zeiden, de meest verrassende personen schuil te gaan.
Vanochtend kregen we van Ute, een circa 35-jarige inwoonster van de stad Leipzig, een rondleiding langs de grootste bezienswaardigheden in het centrum van de stad. Er kwamen vele interessante dingen aan het licht. Te beginnen bij het kopstation van de Bundesbahn dat als monstrueus gebouw tegenover ons hotel ligt. De voorgevel is 300 meter breed en maakt een onaangename haast demonische indruk. Het verhaal erachter was ook schokkend. Er waren twee spoorwegbedrijven, naar ik meen een Saksisch en een Thürings, die door de overheid waren gedwongen om samen een station te bouwen. Maar ze bouwden naast elkaar en niet met elkaar aan twee kopstations met één voorgevel. Er waren dus twee ingangen en via de een gingen de Thüringers naar de trein en via de andere de Saksen. Leipzig was de laatste eeuw een grote stad met meer dan een half miljoen inwoners. Het lag op het kruispunt van twee handelswegen, de ene liep van Italië naar Zweden, en de andere van Spanje naar Kiev. En wat werd er dan zoal verhandeld? Dat bleek tot mijn verrassing bont te zijn. Een derde van de wereldhandel in bont in die dagen liep over Leipzig. Langs de Nicolaï Strasse waren de wereldberoemde bontateliers waar dierenvachten in blauw betegelde ruimten op kleur werden gesorteerd en als bontjassen werden vervoerd naar Parijs en New York. Een aantal van deze ateliers staan er nog steeds. Ook is Leipzig bekend als uitgeversstad.

Atelier van Selter & Weinert, waarbij ‘Rauchwaren’ geïnterpreteerd moet worden als ‘vachten’.

Daarna bezochten we de Nicolaïkerk waar het Oostduitse verzet tegen het communisme en de muur in 1989 ontbrandde, waardoor deze kerk extra beroemd is geworden. In de kerk valt meteen het bijzondere kleurgebruik op. De zuilen zijn voorzien van een lichtroze tot perzikbloesem kleur en de uitwaaierende bladeren bovenin zijn beschilderd met appelgroen. Een vrouw in ons gezelschap vond die kleurencombinatie een beetje kitscherig, alsof het zuurstokkleuren waren. Ik wees haar erop dat het misschien bedoeld was om met de hogere kleuren dan die we in de regenboog zien, aan te duiden dat de perzikbloesemkleur op de liefdesenergie van het hart van Christus wees en de appelgroene takken die het dak dragen stonden voor een vorm van de hogere liefde in de geestelijke wereld.

Het interieur van de Nicolaïkerk

Wat me ook trof was een bankgebouw aan de Augustus Platz dat daar was neergezet door de joodse bankier Hans Kroch. Op de vierkante toren met een trots klokkenspel had hij bovenaan het opschrift geplaatst Omnia Vincit Labor: Arbeid overwint alles. Het lot wilde dat hij door de nazi’s in de Tweede wereldoorlog werd opgepakt en naar het concentratiekamp is gevoerd waarbij hij, veronderstel ik, onder het opschrift moet doorlopen waarop stond ‘Arbeit macht frei’. Zo dichtbij was het oorlogsverleden nog, en de tijd van de DDR, die de jonge Oostduitsers van die dagen doorgaans niet als dramatisch beleefden volgens onze rondleidster. Zij sprak perfect Nederlands doordat ze dit als tweede taal had gestudeerd. Men wist vaak niet beter en voor de gewone mensen was er veel gratis of tegen heel lage prijzen te verkrijgen.

Hans Kroch’s Omnia Vincit Labor

Later bezochten we nog de Thomaskerk, die ik minder mooi vind dan de Nicolaïkerk. Wat de bezoekers trekt, is dat hier sinds 1950 Johann Sebastiaan Bach ligt begraven, of beenderen waarvan men vermoedt dat het zijn stoffelijke resten zijn. Echt bewezen is het nog niet.
Rond vier uur ondergingen we de happening die Eveline Nikkels organiseert en die zij ‘het klasje’ noemt. Ze is een op Nietzsche en Mahler gepromoveerde musicologe en legt uit wat we deze avond in de Opera te horen krijgen. Ze ging in op de manier waarop Wagner zijn opera ‘Das Rheingold’, het eerste deel van Der Ring, heeft gecomponeerd en illustreerde interessante muzikale overgangen en thema’s.
Daarop volgde de opera zelf. De god Wotan vindt tegenover zich de dwerg Alberich die het Rijngoud van de drie nornen, schikgodinnen die de draad van de tijd weven en het verleden, heden en de toekomst representeren, heeft gestolen. Uit dit goud maakt Alberich een gouden ring van macht en een ‘tarnhelm’, waardoor degene die hem draagt onzichtbaar wordt of zich als een andere persoon kan presenteren. Daarmee duiken we in de Noorse mythologie en haar geheimen. Waarover later meer.

Wotan blijkt een paleis te hebben laten bouwen, Walhalla, door een tweetal reuzen. De betaling daarvan heeft hij echter slecht geregeld. Hij heeft de reuzen zijn dochter Freya als beloning beloofd maar wilde als het zover was hier een alternatief voor bedenken. Als het moment begint te naderen en daartoe aangezet door zijn raadgever Loge, schuift hij de schat van het Rijngoud als alternatief voor Freya naar voren. Het goud weet hij Alberich met een door Loge bedachte list te ontfutselen, echter Alberich geeft daarop de ring een vloek mee, die de hele opera zijn tol zal eisen. Als de twee reuzen hun loon opeisen biedt Wotan hen de goudschat aan. De reuzen zijn echter pas tevreden als ze ook de gouden ring die aan Wotan vinger prijkt krijgen. Zodra de ring van personage wisselt slaat de ene reus de andere dood als blijk van de vloek van Alberich. De reus Fafnir overleeft en kruipt met de ring aan zijn vinger en de goudschat in zijn hol.

Woensdag 29 juni 2016

Vannacht viel er een fikse regenbui maar deze ochtend brak de zon weer door. Het was erg lekker weer. We vertrokken om half tien voor een wandeling naar het Bach museum. Hier kregen we uitleg over zijn stamboom, de nog experimentele blaas- en snaar instrumenten uit die tijd, het huis waar hij woonde, zijn twee vrouwen en twintig kinderen waarvan de meesten al heel jong stierven, en over het feit dat zijn zoon Emanuel veel beroemder was dan hij zelf. Johann Sebastiaans beroemdheid kwam pas na zijn dood. We hoorden over zijn enorme productie, 40 cantates in een jaar, mede ingegeven door het geld dat hij voor zijn grote gezin en woonhuis in het laatje moest brengen, en tenslotte belandden we in het Bach archief waar men zich bezig houdt met het nagaan van de authenticiteit van zijn muziek geschriften. Dan ben je echt beland bij het dode uiteinde van zijn werk. Geen woord over waar zijn inspiratie vandaan kwam en hoe we zijn persoonlijkheid geestelijk moeten duiden.
Vanmiddag om vijf uur begon de vijf uur durende opera ‘Die Walküre’. Het leek een lange zit te worden maar er was tweemaal pauze. Ik had er geen hoge verwachtingen van en had me voorgenomen het maar gewoon over me heen te laten komen. Maar het werd, tegen wil en dank, een hele emotionele opera waarbij het iedereen op een bepaald moment wel te machtig werd. De Walküren zijn een negental dochters van Wotan, waaronder de door Wotan meest geliefde Brünnhilde die hij met de godin Erda heeft. Deze Walküren zijn enigszins te vergelijken met de Amazones uit de Griekse mythologie. We waren, meer nog dan de vorige dag, getuige van de innerlijke strijd van Wotan, ook wel gezien als de eerdere goddelijke drager of groepsziel van de mensheid, wanneer hij nieuwe wezens schept. Enerzijds schiep hij wezens die zijn te zien als zijn knechten, maar in zijn hart verlangde hij ernaar wezens te scheppen die iets nieuws toevoegen. Vanuit dat verlangen heeft hij ook een dochter verwekt bij Erda. Fricka voelde zich langzamerhand door Wotans buitenechtelijke relaties in haar eer aangetast en eiste van hem dat zij in haar eer zou worden hersteld. Wotan verwekte ook een tweeling, waarvan de zoon op aarde rondzwierf zonder te weten wat zijn herkomst en naam was. De tweelingdochter Sieglinde was op aarde gehuwd met Hunding en als de tweelingen met elkaar in kontakt komen ontvouwt zich een intense liefde. Sieglinde geeft haar broer zijn ware naam, Siegmond. In Siegmond wordt de nieuwe bestemming van de mens voor het eerst zichtbaar: het in vrijheid leren liefhebben. Alles hebben zij voor deze liefde over, zelfs hun leven. Fricka eiste echter van Wotan dat hij zijn zoon Siegmond zou doden omdat hij de regels van het Walhalla, dat kinderen niet met elkaar gemeenschap mogen hebben, had overtreden. Maar Wotan had zijn zoon Siegmond juist lief en verborg zijn goddelijke zwaard van onderscheidingsvermogen voor hem in een bos zodat Siegmund dit eens zou vinden als de nood aan de man kwam. Fricka dwong Wotan om Siegmund te doden. Na veel verzet gaf hij hieraan toe en stuurde Brünnhilde naar de aarde met deze opdracht. Brünnhilde ziet de liefde tussen broer en zus en besluit om haar opdracht niet uit te voeren. Op het moment dat Siegmond in een tweegevecht Hunding met zijn zwaard wil doden, grijpt Wotan alsnog in en splijt met zijn speer het zwaard van Siegmund in tweeën, zodat hij alsnog door Hunding wordt gedood. Het was een dramatisch moment voor Wotan, want in zijn hart was hij bij Siegmond, maar hij realiseerde zich dat hij niet zijn eigen schepping opzij kon zetten. Hij moest het nieuwe dat komt, de mens die in vrijheid kan kiezen voor de liefde, dwarsbomen omdat deze vrijheid tot liefhebben zich buiten de wetten van zijn rijk ontwikkelde. Brünnhilde nam in de chaos die na de dood van Siegmund ontstond het gebroken zwaard en Sieglinde mee naar haar zusters, de andere acht Walküren. Maar in het Walhalla vond ze geen begrip en tenslotte stond ze voor haar woedende vader, Wotan. Wel had ze Sieglinde, die in verwachting was van een zoon, in veiligheid weten te brengen, maar daarna moest zij de straf van haar vader aanhoren. Al haar goddelijke kwaliteiten werden haar afgenomen en ze zou op aarde worden aangetroffen in een diepe slaap. De eerste de beste man die haar zo vond zou haar tot vrouw mogen nemen. Daarop kwam Brünnhilde in het geweer en verdedigde zij haar gedrag. Een van de meest aangrijpende scenes was die waarin Wotan tenslotte toegaf dat wat Brünnhilde had gedaan ook leefde in zijn eigen hart, maar dat hij als god niet vrij was om als zij te handelen. Met een innige omhelzing namen zij afscheid van elkaar en daalde Brünnhilde af naar de aarde. Zij wist nog één ding te bedingen. Dat was dat de plaats waar zij sliep zou worden omringd door een kring van vuur, afkomstig van de god Loge, die alleen kon worden doordrongen door een man die geen vrees kende.
Zowel de liefdesscene tussen Sieglinde en Siegmund, als de afscheidsscene tussen Wotan en Brünnhilde waren erg aangrijpend en werden door alle toeschouwers herkend als oerervaringen die in ons collectieve geheugen nog een plek innemen. De mens moet de schoonheid van de godenwereld verlaten en op zich zelf gaan staan. Daarmee krijgt de mens de vrijheid om voor de liefde te kiezen, maar de omgang met de goden die ons schiepen moeten we daarvoor achter ons laten. Door Wagner kregen we ook gevoel voor het leed dat in de godenwereld daardoor werd teweeg gebracht.

Donderdag 30-6-2016

Vandaag was een heel andere dag dan de vorige. In plaats van een bezoek aan de opera gingen we op excursie naar Weimar, een busrit van twee uur. Weimar toonde het hoogtepunt van de Europese cultuur. Hier waren heerlijke tuinen, rijke inwoners en een schaar aan wereldberoemde kunstenaars. Niet alleen Bach en Wagner verbleven hier, maar we treffen ook Goethe aan en Schiller, we bezoeken het woonhuis van Franz Liszt, wiens dochter Cosima de tweede vrouw werd van Wagner. En we bezochten de woning waar Friedrich Nietzsche, heftig bewonderaar en later verguizer van Wagner, tijdens zijn laatste jaren werd verzorgd door zijn zuster tot hij heel jong stierf aan de syfilis die hij na een uitstapje had opgelopen.
Weimar was mooi, maar het gaf me geen blij gevoel. Het was of ik over al het moois een donkere deken voelde liggen. Op de westelijke heuvels, achter het aan de rivier de Ilm gebouwde plaatsje, lag namelijk Buchenwald waar de ovens rookten terwijl Adolf Hitler hier tientallen malen zijn gasten ontving in hotel Elephant.

Hotel Elephant waar Hitler tientallen malen met zijn gasten kwam

En in de Herder- of Petrus en Pauluskerk, die sterk met het protestantisme van Luther is verbonden, -Luther heeft hier nog gepreekt-, herkende ik ineens mijn eigen weerstand tegen de Hervormde kerk. Ik groeide op met de Hervormde kerk en daarin zocht ik het geheim van de geest maar kon dit daar niet vinden. Ik merkte hier de koelheid van het protestantisme. De warmte van de geest is, zij het in vaak verwrongen vorm, toch meer merkbaar in de Rooms-katholieke of Grieks-orthodoxe kerken. Het kerkgebouw is in een kilgrijze tint geverfd, iets dat me eerst verwonderde, maar achteraf begon ik het als heel toepasselijk te zien.
In de woning Silberblick, waarin Nietzsche stierf, lazen we over zijn oudere zuster die sterke sympathieën ontwikkelde voor het nationaal-socialisme. De nazitijd heeft een donkere wolk geschoven tussen het licht van de Europese cultuur, dat hier eerder glansde, en onze huidige tijd.
Terug in het hotel waren er weer mooie onderlinge gesprekken en toen ik naar bed ging werd de voetbalwedstrijd Polen-Portugal, na een 1-1 stand, verlengd. Op straat bleef het onrustig. Mensen op terrassen praatten nog druk in de zachte zomernacht. Opeens hoorde ik een schreeuw: Sieg heil! Het verleden was niet zo ver weg als je hoopte.

Vrijdag 1 juli 2016

Een prachtige zomerdag. Deze ochtend het programma even gelaten voor wat het was, boodschappen gedaan en rustig in de lichte en vrolijke Nicolaïkerk gezeten.
Na de lunch weer een inleiding van Eveline Nikkels over wat ons vanavond in de vorm van de ‘Siegfried’ opera te wachten stond. Ze legde uit hoe Siegfried opgroeit en op zoek gaat naar wie hij is, wie zijn vader en moeder zijn. Dan maakt hij zich los en herstelt zelf het gebroken zwaard dat zijn vader van Wotan had gekregen en dat Wotan met zijn speer had gebroken na de eis van Fricka. Met het zwaard verslaat Siegfried de reus Fafnir, die inmiddels is veranderd in de draak en hier met reuzenworm wordt aangeduid, en verovert de gouden ring die Fafnir van Wotan kreeg als vergoeding voor het bouwen van Walhalla. Wotan had de gouden ring met behulp van een list, die Loge had bedacht, de dwerg Alberich afhandig gemaakt. Daarop begint zijn reis naar de bergtop waarop Brünnhilde ligt te slapen tot hij haar vindt. Voor hij de top kan betreden moet Siegfried Wotan, die als wachter optreedt, verslaan. Wotan weet dat zijn einde als regerend god over de mensen nadert en dit einde is eigenlijk al een feit op het moment dat Siegfried met het zwaard de speer van Wotan doormidden slaat. Dan is de weg vrij om Brünnhilde wakker te kussen. Tegenover de vreugde van de onbesuisde Siegfried staat de weemoed van Brünnhilde nu zij ervaart wat het is om de godenwereld te hebben verlaten.

Hajo Kruijff maakte deze foto van Eveline en mij

Na de uitleg van Eveline, realiseerde ik me dat de thema’s van deze opera erg te vergelijken zijn met de thema’s in de Apocalyps van Johannes. Ik denk hierbij in het bijzonder aan het beeld van ‘de vrouw met de zon bekleed en de maan onder haar voeten’. Deze vrouw toont de gereinigde mensenziel die het mannelijke kind, het hogere bewustzijn in de mens, gaat baren terwijl een zevenkoppige draak het kind bedreigt. In deze vrouw kunnen we Brünnhilde herkennen, slapend op een berg omringd door vuur. Het mannelijke kind herkennen we in Siegfried die haar komt wakker kussen. En het motief van de draak komt terug in de reuzenworm die Siegfried eerst moest verslaan met zijn zwaard. Het zijn dezelfde thema’s die kennelijk via de wereld van de mythen en de esoterische scholen uit de oudheid worden waargenomen en overgedragen.
De uitvoering van de derde opera viel mij wat tegen, wat ik wijt aan het gefragmenteerd werken aan deze opera door Wagner, die de derde acte vele jaren later voltooide dan de eerste twee, en door het mindere acteerwerk bij de Siegfried rol.

Zaterdag 2 juli 2016

Vandaag geen opera. Het weer was warm maar regenachtig. Om tien uur meldden we ons voor een tweede stadswandeling onder leiding van de aardige en goed vertellende Ute. De wandeling voerde langs plekken waar Wagner en andere musici zich ophielden en langs een onvoltooid beeld van Wagner aan de rand van de binnenstad met daarop taferelen van Siegfried met het zwaard, de drie nornen, – verleden, heden en toekomst voorstellend-, en een tafereel uit de Parsifal.

Onvoltooid beeld van Wagner en zijn Ring met de drie Rijnmeisjes

We liepen verder naar een beeld van Mendelssohn Bartholdy die Johann Sebastiaan Bach weer onder de aandacht bracht en die het eerste standbeeld voor Bach in de stad oprichtte. Daarna bezochten we het museum gewijd aan Mendelssohn dat is gemaakt van zijn woonhuis. Het is aangenamer dan dat van Franz Liszt in Weimar.

We volgden om drie uur in de middag een orgelconcert van onder andere Bachmuziek in de Thomaskerk en kregen om vijf uur weer uitleg van Eveline over wat ons de komende dag in de vierde en laatste Ringopera, ´Götterdämmerung´, te wachten stond. Ze legde ons nog verschillende muzikale motieven uit, zoals het noodlotmotief dat in verband staat met de dood van Siegfried. Hij stierf door een dolksteek in de rug afkomstig van de zoon van Alberich, Hagen, die deze enige zwakke plek van Siegfried is te weten gekomen door een aanwijzing van de in verwarring gebrachte Brünnhilde.
Steeds meer begon ik me te realiseren hoe groot de overeenkomsten zijn tussen de Ring en de Apocalyps. Beide gaan over de strijd om de tot bewustzijn komende geest van de mens. Kan de nieuwe mens de weg terug naar de wereld van de geest vinden of wordt het goud dat hij heeft gekregen hem ontfutseld door de op bezit en macht gerichte krachten van Alberich en Hagen die hem naar de duistere onderwereld willen trekken?
Zoals bij Wotan, die afscheid moest nemen van Brünnhilde, word ik door Wagner uitgenodigd om nu stil te staan bij Brünnhilde, als de vanuit liefde naar de aardemens afgedaalde Walküre, die behalve het verlies van de omgang met haar vader, moet ervaren dat Siegmond en Sieglinde niet de stap terug naar de wereld van de goden kunnen maken en dat nu Siegfried eveneens iets ontbreekt om die weg te volbrengen. Het is Brünnhilde die toch de weg terug openhoudt voor de mens, door Siegfried met zich mee te nemen in het vuur dat haar terug lijkt te brengen naar Walhalla, terwijl de gouden ring, na te zijn gereinigd van de vloek van Alberich in het vuur en het water van de Rijn, weer terugkeert naar de drie Rijnmeisjes, de nornen, waarmee het verhaal begon.

Zondag 3 juli 2016

De laatste volle dag in Leipzig. Het was frisser nadat het had geregend. We wandelden om tien uur naar het splinternieuwe Museum voor Beeldende Kunst. Het viel op dat in de moderne kunst de duisternis van de tweede wereldoorlog nog steeds doorsijpelt. Een schilder heeft een zelfportret gemaakt met het brandende Dresden op de achtergrond. Ook hangt er een modern portret van een man die door een groene duivel op de rug gezeten wordt. Bij de ingang van de bovenste zaal staat een van leer gemaakte vrouwelijke buste waarbij op de moederlijke plekken van schouders, borsten en knieën scherpe metalen punten zijn aangebracht. En ik zag een tekening van een regiment soldaten met aan de horizon een gigantische liggende gestalte die de god van de oorlog moet zijn. Ook hing er een reeks portretten, die aan een soortgelijke maar grotere compilatie van Marlene Dumas deed denken, waarin de gezichten bijeen zijn genaaid om de verscheuring van de oorlog uit te beelden, naar ik aanneem. De oorlog is als een schaduw nog overal aanwezig.

Al om drie uur in de middag begon de uitvoering van Götterdämmerung die tot zeven uur ging duren. Nog meer dan ik me vooraf realiseerde werd nu het kwaad in ernstiger vorm zichtbaar. De vuurgod Loge, ofwel Lucifer, laat zich niet meer op het toneel zien, maar Alberich kruipt door de bodem omhoog op het aardoppervlak waar zijn zoon Hagen nu de scepter zwaait. Het blijkt dat Hagen nog een graad erger met het kwaad is verbonden dan Alberich. Loopt Alberich rond met een brilletje en in een regenjas, zijn gewiekste zoon Hagen draagt parmantig een jas die hoort bij een Obersturmführer, met een pistool in de holster aan zijn riem. Hij regisseert een levensecht regiment soldaten, en alle andere deelnemers, met als enig doel om tenslotte de ring die aan Brünnhildes vinger is geschoven niet terug te geven aan Alberich maar deze zelf te houden. Siegfried had de ring aan Brünhilde gegeven als teken van zijn trouw aan haar en zij had Siegfried haar uit het Walhalla afkomstige paard geschonken. Maar doordat Hagen Siegfried een vergeteldrank laat drinken is hij zijn herkomst en verbinding met Brünnhilde vergeten. Hagen overtreft zijn vader in het kwaad en daarmee wordt voor de ingevoerde kijker duidelijk dat we hier niet met de zoon van het kwade te maken hebben maar met de veroorzaker van het kwade zelf, die als laatste tevoorschijn komt.
In het laatste bedrijf waren we getuige van Siegfrieds dood door Hagen. Siegfried is nog kwetsbaar op één plek, de plaats tussen zijn schouderbladen. Waar duidt dat op? Rudolf Steiner heeft erop gewezen dat de schouderbladen de plek zijn waar Christus het kruis droeg. De komst van Christus is nog nodig, de ontmoeting van de Christusimpuls uit Zuid-Europa met het bewustzijn van de Noorse mythologie, om de mens zover te brengen dat het kwaad van de Alberichs en Hagens hem niet meer kan raken en hij de weg terug naar de wereld van het licht, van het levende goud, kan gaan. Dan is de werking van de vergeteldrank opgeheven en kan de mens zich ook tijdens zijn aardeleven bewust gaan worden van de wereld van de goden.
In dit laatste deel van de opera was de stemming onheilspellend en de muziek af en toe heel hard en overweldigend. Wie deze opera gezien heeft snakt naar een lichtender vervolg. De vraag is of de mens daarvoor de gelegenheid krijgt. Die kans heeft Wagner wel aangeduid, maar heel omfloerst. Eigenlijk wordt dit pas uitgewerkt in zijn Parsifal opera. Maar hier heeft hij er in bedekte termen op gezinspeeld door de oorzaak van Siegfrieds dood en de terugkeer van de ring aan het slot naar de Rijnmeisjes.

De vragen

Tot slot kom ik terug op de aan het begin gestelde drie vragen.
Waar komt die titel van de operaserie vandaan? ‘Der Ring des Nibelungen’ blijkt te verwijzen naar de Noorse mythologie die nauw verwant is met de Germaanse sagen. Ook de namen van personages als Wotan, Siegfried en Brünnhilde wijzen hierop. Het woord ‘Nibelungen’ geeft nog een verdere aanwijzing naar de herkomst van deze sagen. Het land van de nevel is een aanduiding voor een periode in de evolutie die voor de tijd ligt waarover wetenschappelijk onderzoek van de menselijke culturen uitspraken kan doen. Het land van de nevels verwijst naar het volgens bepaalde overleveringen ondergegane Atlantis, dat gelegen moet hebben rondom de huidige Azoren tot aan Ierland en dat onder het water van de Atlantische Oceaan zou zijn verdwenen rond 10.000 voor Christus. Het Bijbelse verhaal van de zondvloed verwijst hier ook naar. Een kenmerk van de Atlantische tijd is dat de lucht altijd bezwangerd was van nevels en dat de mensen die daar leefden niet zoals wij de zon konden zien. De zon was altijd omfloerst totdat de lucht openbrak en voor het eerst ook het verschijnsel van de regenboog zich ging voordoen. De regenboog geeft daardoor een symbolische verbinding met de oude neveltijd. De Atlantiërs hadden meer een helderziend bewustzijn dan een wakker dagbewustzijn zoals wij. Zij waren daarom ook meer dan wij in staat om geestelijke wezens, die we met goden kunnen aanduiden, waar te nemen. Naarmate de nevels oplosten en hun dagbewustzijn sterker werd, verdween de omgang van de mensen met de godenwereld, resulterend in een ´Götterdämmerung´. Tegelijk krijgt de mens meer zelfbewustzijn, de vrijheid om zelf te denken en zich los te maken van de groep van de stam of de familie. De grote reis van de individualisering, en het avontuur voor de goden of deze mens wel de liefde zal vinden die hen later terug kan leiden naar de wereld van het licht, het nog levende goud, neemt een aanvang. De operaserie wil dus de oude voorgeschiedenis van de mens dichterbij brengen voor het grote publiek in de huidige tijd. Daarnaast is er het thema van de ring waarmee macht kan worden uitgeoefend. Gebruikt de mens zijn geestelijke vermogens om over anderen te heersen of als licht waarmee hij de anderen vanuit liefde kan verheffen? Deze morele vraag is alles bepalend, maar nog onbeslist aan het einde van de opera. De ring is weliswaar schoongewassen en ontdaan van zijn vloek, maar de nieuwe mens is dan nog niet opgestaan.
De tweede vraag luidde: Wie was Richard Wagner eigenlijk? Wagner (1813-1883) was vooral een muziekvernieuwer, maar was ook politiek actief, wat hem in de problemen bracht. Ook had hij voortdurend schulden. Na zijn participatie bij een mislukt oproer in mei 1849 in het kader van een grotere beweging om de Duitse vorstendommen samen te voegen en om te vormen tot een Duitse assemblee onder een koning op basis van een constitutie en verkiezingen van een parlement, moest Wagner uit Dresden vluchten naar Zürich waar hij negen jaar verbleef. In deze periode kwamen de eerste delen van de Ring tot stand. Hij werd sterk beïnvloed door Arthur Schopenhauer die de muziek boven het drama stelde, terwijl dit voordien andersom werd gezien. Hier genoot hij gastvrijheid bij Otto Wesendonck, zijdehandelaar, en zijn jonge vrouw Mathilde, die dichteres was. Wagner kreeg een verhouding met de mooie Mathilde en toen dit in 1858 werd ontdekt door zijn vrouw Minna leidde dit tot het einde van hun huwelijk. Wagner reisde naar Venetië en later Parijs tot zijn verbod om in Duitsland te verblijven in 1862 werd opgeheven. In 1864 nam zijn lot een dramatische gunstige wending nadat koning Ludwig II de troon van Beieren besteeg en hij Wagner naar München liet komen. De koning betaalde zijn schulden af en gaf hem opdracht om zijn opera’s op te voeren. De dirigent van de als eerste op te voeren opera was Hans von Bülow, wiens vrouw Cosima, dochter van Franz Liszt, in april 1865 een dochter het levenslicht deed zien. Deze dochter was echter niet van de dirigent maar van de 24 jaar oudere Wagner. Het schandaal dat hierdoor ontstond maakte dat koning Ludwig zich genoodzaakt zag Wagner uit München te laten vertrekken. Hij regelde voor het paar een villa bij het Meer van Luzern in Zwitserland. Nadat zij nog twee kinderen kregen vond hun huwelijk plaats in 1870. In 1871 verhuisde het paar naar Bayreuth waar Wagner een stuk land ter beschikking kreeg om zijn ideaal van een eigen operahuis te verwezenlijken. In 1876 was het Festspielhaus eindelijk gereed en werden hier voor het eerst Das Rheingold en de andere Ring opera’s opgevoerd. Daarna begon Wagner te werken aan zijn laatste opera ‘Parsifal’, die een opmerkelijk christelijk karakter meekreeg en als het nog ontbrekende sluitstuk van de Ring opera’s kan worden gezien. Toen ‘Parsifal’ in 1882 werd opgevoerd was Wagner ernstig ziek. In 1883 stierf hij tijdens een wintervakantie in Italië aan een hartaanval.
Tot in zijn laatste jaren schreef Wagner polemische stukken met een antisemitisch karakter, zoals ‘Das Judentum in der Musik’ (1850). Zijn antisemitisme zou volgens bijvoorbeeld Jonathan Carr in de hand gewerkt zijn door de schulden die hij voortdurend bij Joodse bankiers had uitstaan. Anderzijds had hij contacten met bijvoorbeeld de populaire Joodse operacomponist Giacomo Meyerbeer en had hij meerdere Joodse muzikale vrienden. Cosima was meer een jodenhaatster zoals later bleek uit haar dagboeken. Zij was het die, na Wagners dood, hem presenteerde op een manier die kon worden gebruikt door de latere ‘Blut und Boden’-aanhangers. Door deze ontwikkelingen ligt er een smet op het werk van de geniale Wagner.
Daarmee belanden we bij de derde vraag: Welke rol heeft deze reeks opera’s in de geschiedenis gespeeld? Die rol is sterk gekleurd door het enthousiasme waarmee Hitler en zijn trawanten, en met name Himmler, de opera’s van Wagner hebben omarmd. Hitler bezocht sinds 1923 regelmatig Beyreuth om de voorstellingen te bewonderen. Hij heeft bijvoorbeeld de Ring tientallen malen gezien. De Nazi’s hebben Wagner waar het hen uitkwam geciteerd in hun propaganda en hebben zijn muziek vaak bij Nazibijeenkomsten gepeeld. Hitler dwong zijn staf om naar de lange opera’s te luisteren. Door deze toe-eigening van zijn werk door de Nazi’s is Wagner’s erfenis beladen met een zwart randje.
Rudolf Steiner ziet Wagner als een groot kunstenaar die getracht heeft vanuit de Noorse mythen in de Ring de samenhangen van de wereld tot aan de komst van het Christendom voor de moderne tijd duidelijk te maken en de mens een alternatief voor te houden voor het zijn van een uitzichtloze fabrieksarbeider.

Literatuur

Er is een rijke literatuur over Wagner’s Ring verschenen. Toch durf ik te stellen dat de Ring niet naar waarde geschat kan worden zonder de esoterische wijsheid als ingang te gebruiken om deze te duiden. Wie daarin is geïnteresseerd kan ik onder meer de volgende literatuur aanbevelen:
-A. Anderson, The tragic crisis for Wotan in Wagner’s ‘Der Ring des Nibelungen’, what is its cause and final resolution?, zie www.rudolfsteinerstudies.com;
-R. Steiner, 21 oktober 1904, Die Siegfried-Sage, Dornach: Rudolf Steiner Nachlass Verwaltigung, GA 92, 82-92 (1936)
-R. Steiner, 28 maart, 5 en 12 mei 1905, Richard Wagner im Lichte der Geisteswissenschaft, GA 92, 93-130 (1936)

Maandag 11 juli 2016

Wie de veel bejubelde tentoonstelling over Jheronimus Bosch’ bijna volledige werk (ca. 60 schilderijen en tekeningen), in ’s-Hertogenbosch heeft bezocht, kan niet aan de indruk ontsnappen dat we met een weliswaar rond 1500 levend maar in zijn denken modern mens te maken hebben. Hij is een zelfbewust observeerder, getuige de vele minizelfportretjes die hij in zijn taferelen heeft opgenomen, kritisch op zijn omgeving, moedig in het tegen het licht houden van religieuze vanzelfsprekendheden, en op zoek naar de waarheid, daarbij de kijker wel een vraag voorleggend, echter zonder een antwoord op te dringen.

Een licht gevoel van opwinding

Het is vandaag 8 mei 2016, de laatste dag dat de tentoonstelling bezichtigd kan worden. Mijn tijdslot ligt tussen 5 en 6 uur op deze zondagmorgen. Als ik om 4 uur van huis vertrek is het nog nacht. De wegen zijn verlaten. Op de snelweg van Utrecht naar Den Bosch vraag ik me af waarom ik in vredesnaam deze reis ben begonnen. Wat heb ik er te zoeken? Ik ken het schilderij dat ik graag wil zien allang. Waarom ervaar ik dan toch een licht gevoel van opwinding, alsof ik naar een belangrijke gebeurtenis ga? Wat is er in staat om mij in het holst van de nacht van mijn bed te lichten? Misschien wel de vraag om te ontdekken wat deze man heeft gedreven, van waaruit hij zijn schilderijen maakte, wat de magie is waardoor zelfs in de nachtelijke ochtenduren nog drommen mensen in de rij willen staan. Ik bemerk opeens een licht aan mijn linkerkant, anders dan de oranje lichtvlaktes die voor me bij kruispunten opdoemen. Ah, de zon begint al op te komen met een majestueuze blauwe gloed aan de horizon. Half vijf licht de ochtend op, daar in de verte, want hier is het licht nog niet aangekomen. Rond vijf uur ben ik bij het museum. Op straat wankelt een laatste kroegenganger naar zijn bed. Een Boschachtig fantasiewezen heet de bezoekers bij de ingang van het Noordbrabants Museum welkom.

Zoals vaak gebeurt het belangrijkste aan het begin, maar ik heb het niet door. De tentoonstelling ‘Jheronimus Bosch – visioenen van een genie’ is thematisch geordend rondom zijn belangrijkste schilderijen. Meteen links in de eerste zaal kijken we in de spiegel naar ons zelf, ‘het Narrenschip’ en dan ‘de Landloper’. De headset legt uit dat Bosch de eerste schilder is die zich in zijn schilderijen niet beperkt tot God of een Bijbeltafereel, maar zich richt op de mens zelf, de alledaagse mens, zoals afgebeeld in ‘het Narrenschip’ en ‘de Landloper’. Zijn kunst gaat minder over de beleving van de godsdienst, maar over het lot van de mens. Hij verandert het perspectief en daarin is hij een modern kunstenaar. Maar hij leeft aan het eind van de middeleeuwen die doordrenkt zijn geweest van de religieuze kunst en hij is net lid geworden van de Lieve Vrouwe of Zwanen Broederschap, waarin de verering van Maria centraal staat. En dan is de headset toch een slechte raadsvrouwe, want met de oppervlakkige toelichtingen kan ik me niet tevreden stellen. Ik wil eigenlijk weten hoe sterk de Zwanenbroederschap zijn denken heeft beïnvloed, wat de oorsprong is van zijn nog steeds tot de fantasie sprekende beelden.

Had Bosch zelf geestelijke ervaringen?

Was Bosch op de hoogte van inzichten van het esoterische christendom, had hij misschien zelf geestelijke ervaringen? Lag in zijn vermogen om meer te zien dan het fysieke oog vermag de bron voor zijn taferelen? Zag hij naast wat de mensen pretendeerden ook hun ware bedoelingen en heeft hij juist die afgebeeld? Wist hij uit eigen waarneming wat er met een mensenziel gebeurt na het sterven? In dat verband was frappant de afbeelding van de tunnel-naar-het-licht ervaring die aan het slot van de tentoonstelling rond het thema ‘het Hiernamaals’ is gepresenteerd. De headset weet te vertellen dat Bosch ook in dit opzicht de eerste is die dit afbeeldt en daarmee de mensen uit zijn tijd het inzicht geeft wat er na de dood kan gebeuren. Een merkwaardige uitleg, want Bosch heeft naar je mag aannemen zelf niet een bijna-dood-ervaring gehad. Hij zou het eerder van mensen waarbij hij aan het sterfbed heeft gezeten kunnen hebben gehoord. Of misschien kon hij het zelf helderziend waarnemen, net zoals de beelden van de mensen die als zielen na hun dood op aarde blijven ronddolen. Of waren het slechts verhalen die in die tijd veelvuldig de ronde deden?

Johannes de Doper

Dat er mogelijk meer achter zijn afbeeldingen schuil lijkt te gaan, leid ik af uit het belangrijkste werk waarvoor ik eigenlijk ben gekomen. Dat is ‘Johannes op Patmos’. Ik loop na de zaal gewijd aan ‘het Narrenschip’ en ‘de Landloper’ door in een ruimte waar ik ‘de Hooiwagen’ herken. Rechts van me hangen ook afbeeldingen, maar met een hoger nummer en ik neem aan dat ik hier op de terugweg langs zal komen. Tot ik even later bemerk dat de zalen verder lopen. Omdat Bosch niet zo heel veel werken heeft gemaakt loop ik de kans dingen over te slaan. Daarom vraag ik een bewaakster hoe je als bezoeker geacht wordt te lopen. Inderdaad moet je zowel rechts als links in iedere zaal kijken. Ik loop terug, en via ‘de Dood en de vrek’ kom ik, ja inderdaad, bij ‘Johannes op Patmos’. Ik was er zomaar aan voorbij gegaan! En dan komt voor mij de belangrijkste ontdekking, dat ‘Johannes op Patmos’ onderdeel heeft uitgemaakt van een groot altaarstuk van de Lieve Vrouwe Broederschap in de St. Janskerk met meerdere onderdelen waaronder een drieluik. De binnenkant van het rechterpaneel is de afbeelding van Johannes op Patmos. Het geopende linkerpaneel stelt Johannes de Doper voor, gehuld in een mantel met dezelfde roze achtige kleur als die van Johannes de schrijver van de Apocalyps!

Het paneel met Johannes de Doper is deels beschadigd doordat er aan de onderkant een stuk van is afgezaagd en de oorspronkelijke afbeelding op de achterkant is verdwenen. De achterkant van het schilderij met Johannes op Patmos is nog wel bewaard gebleven. Het was bijna dagelijks te zien als de luiken dicht waren, en toont de heuvel Golgotha en in het centrum op een berg de pelikaan die zijn jongen voedt met zijn eigen bloed en die zijn nest boven het vuur heeft gebouwd. Daarmee zijn de vier heilige vogels waarvan de zwanenbroeders kennis hadden compleet: de raaf, de pauw, de zwaan en de pelikaan, die voor de hoogste inwijdingstap staat, waarbij de intuïtie wordt verkregen. Wat het meest onbetekenend wordt gepresenteerd, blijkt voor de ingewijde het hoogste te zijn!

En als we dan weten dat Johannes de Doper, na zijn onthoofding door koning Herodus, de inspirator werd van de twaalf discipelen en voortleefde als de eerste ingewijde door Christus in de uit de dood opgewekte apostel Johannes, dan is het toch erg interessant dat juist deze Johannes op het paneel tegenover dat met Johannes op Patmos is afgebeeld. Wist Bosch hiervan of was het een algemeen gebruik onder de zwanenbroeders? In de begeleidende tekst van het museum lees ik dat het altaarstuk in beide panelen van de Johannessen de essentiële devoties in zich verenigde van de Onze Lieve Vrouwe Broederschap: Maria afgebeeld in de zon en Johannes, de patroon van de Bossche St. Janskerk. Is waar, maar is het de hele waarheid? Zoals altijd eindigt bij Jheronimus Bosch een overpeinzing over een vraag met een nieuwe vraag. Dat is denk ik de magie van deze schilder die de belangstelling voor zijn werk zo levend houdt.

Als ik weer buiten sta schijnt de zon volop. De nachtelijke monsters zijn verdreven. Het wordt een prachtige warme lentedag.

Zondag 8 mei 2016

De laatste kans

Bijna is de Jheronimus Bosch tentoonstelling in ’s-Hertogenbosch afgelopen. Op de valreep heb ik nog een kaartje gekocht voor de laatste dag, om preciezer te zijn, voor zondagnacht 8 mei 2016 om 5.00 uur. Ik heb eigenlijk een afkeer van het gaan naar evenementen waar iedereen zich op stort. Maar wat me bij deze tentoonstelling toch heeft overgehaald is mijn belangstelling voor de Apocalyps van Johannes en het schilderij dat Jheronimus Bosch over dit in zijn tijd zeer populaire thema heeft gemaakt. De Apocalyps, de Openbaring van Johannes, het laatste boek van de bijbel, was rond het jaar 1500 populair omdat er in Europa een gevoel van naderende wereldondergang leefde, onder meer aangewakkerd door het cijfer 1500 , maar ook door sinds de 14de eeuw in Europa weer oplaaiende desastreuze pestepidemieën en de overgang van de Middeleeuwen naar een nieuw tijdperk. In ieder geval hebben we aan de vrees voor een magische wereldgebeurtenis aan het einde van de Middeleeuwen diverse kunstwerken overgehouden, waaronder dit mooie doek van Bosch over Johannes op Patmos.

63 cm x 43.3 cm (ca 1489)

De Apocalyps is een pretentieus boek

Hoe langer je naar het schilderij kijkt, hoe meer je het vermoeden krijgt dat Jheronimus Bosch heel goed wist hoe hij dit onderwerp moest afbeelden. Een andere beroemde kunstenaar uit die tijd, de Duitser Albrecht Dürer, waagde zich ook aan de Apocalyps met 15 beroemd geworden houtsneden. Hij beeldde vrij getrouw de teksten van het bijbelboek uit. Bosch daarentegen heeft een eigen invulling gemaakt die belangrijke elementen uit de Apocalyps en zijn interpretatie daarvan samenbrengt. Laten we eens beter kijken.

Onmiskenbaar is Johannes de hoofdfiguur, op de voorgrond geplaatst in een roze gewaad. Roze is de kleur die in religieuze kring verbonden is met de Christusliefde, die verwant is met de kleur van rozenkwarts. Ook deze edelsteen wordt in verband gebracht met het hart en de liefde. Johannes zit als het ware in een wolk van deze liefde die hem omringt wanneer hij door middel van visioenen van de Christus, in de Apocalyps als het Lam aangeduid, inzicht krijgt in het doel van de schepping van de mens. De Apocalyps is een pretentieus boek, het geeft de openbaring van de schepping door de goden van de allereerste aanvang van de mens tot zijn voltooiing in de verre toekomst, waarbij de mens zelf tot een goddelijk wezen is geëvolueerd. Het gaat ergens over in het boek dat Johannes op dit schilderij aan het schrijven is. Waar komen we vandaan? Waar gaan we naartoe? Het antwoord wordt in de Apocalyps geopenbaard. Niet in wetenschappelijke taal, maar in beeldentaal die we moeten ontcijferen. Een beeldentaal waarin Bosch ook goed thuis is.

Johannes heeft zijn blik opwaarts gericht. Het eerste wat we daarbij zien is een engel. De engel staat op een rots, waarmee Bosch aangeeft dat deze engel zich op een verheven, meer geestelijk dan aards, niveau bevindt. De engel bemiddelt tussen de geestelijke wereld en de mensenwereld. Tegelijk is de berg een onderdeel van de vier elementen aarde, water, lucht en vuur. De berg is daarin de aarde, de rivier het water, daarboven de lucht en in de zonneschijf vinden we het vuur. De op de berg staande engel is doordrenkt met een lichtblauwe kleur, de complementaire kleur van het roze waarin Johannes is gehuld. De engelfiguur heeft iets onwerkelijks, iets transparants, niet die stoffelijkheid die de afbeelding van Johannes kenmerkt. Het gaat niet om de engel, het gaat om de boodschap die hij doorgeeft aan Johannes. Hij is een intermediair die Johannes innerlijk bij de hand neemt en de hemel voor hem opent. De engel heeft merkwaardige sprietachtige vleugels met links en rechts iets dat aan een uitstekend pauwenoog doet denken. De pauw, het dier dat de ‘ogen heeft geopend’, staat volgens de esoterische traditie voor de inwijdingstap waarbij helderziendheid wordt verkregen, zoals de meer op de voorgrond afgebeelde raaf symbool staat voor de studie van de geestelijke wereld. Dat is de eerste stap of voorwaarde voor verdere inwijding in de wereld van de geest. De engel die we zien heeft vele vleugels en is daarom geen gewone engel, maar een engel van een hogere rang. In de Apocalyps zijn aanwijzingen te vinden dat het om de aartsengel Michael gaat, die in het hoofdstuk 12 met name wordt genoemd en die ook wel wordt aangeduid als het ‘aangezicht van Christus’. Deze engel wijst met zijn rechterhand naar de gebeurtenis waar het in dit schilderij eigenlijk om gaat, al is het klein en onopvallend in de linkerbovenhoek afgebeeld.

Waar zijn de duivels?

Een aanwijzing dat linksboven het centrale onderwerp staat is dat dit beeld, al is het hoog verheven, steviger is neergezet dan de engel. We zien een vrouw gekleed in een bijna zwart gewaad. Het zwart is een donkerpaars-blauwe fluweelachtige kleur, die Bosch ook heeft gebruikt bij het afbeelden van Maria in zijn ‘Aanbidding der koningen’. Overigens is Maria, die in deze tijd breed werd vereerd, niet zo vaak als je zou denken gezien zijn lidmaatschap van de Onze Lieve Vrouwe Broederschap, aanwezig in het werk van Bosch (zie bijvoorbeeld http://www.tjarcoduinstra.nl/2015/02/08/wat-bezielt-jeroen-bosch-3/, en Paul Vandenbroeck, ‘Jheronimus Bosch, alle schilderijen en tekeningen’, 2001). Bosch was sinds 1488, mede door zijn huwelijk met Aleid van de Meervenne, die uit een in Den Bosch hoog in aanzien staande familie kwam, lid van de elite binnen de nu nog altijd bestaande Lieve Vrouwe Broederschap. Deze zogenaamde Zwanenbroeders stonden de verering van Maria voor. De zwaan was, naast de raaf en de pauw, een derde heilig dier dat ‘de weg kent tussen hemel en aarde’ en voor de volgende inwijdingsstap stond, de inwijding in helderhorendheid, de inspiratie. Bosch verkeert dus in een religieuze kring waar esoterische kennis circuleert. Maar Bosch heeft tegelijk moderne ideeën en kijkt kritisch naar zijn omgeving, als we zijn schilderijen volgen. Hij plaatst de christelijke leer uit zijn tijd van de menselijke zonde en de verlossing op voorspraak van Maria, in een kritisch perspectief. De merkwaardige afbeeldingen die hij in zijn andere werk gebruikt laten veel te fantaseren over wat betreft zijn bedoelingen. Nog steeds is er geen eenduidige visie op de intenties van zijn werk en of hij tot een herkenbare stroming uit zijn tijd behoorde. Het lijken droombeelden. Wat verbazing wekt is dat zijn werk met spottende afbeeldingen bij de kerk niet tot vervolging heeft geleid. Werd het oogluikend toegestaan omdat de leiders zelf ook zagen hoe het leven onder een fraaie dekmatel soms heel anders in elkaar zat? Bosch lijkt zich nog het meest verwant te voelen met de in Deventer zetelende stroming van de Moderne Devotie.

Tegen deze achtergrond valt het op dat Bosch in het schilderij van ‘De heilige Johannes te Patmos’ niet met duivelse beelden of karakters zoals in ‘De Hof der lusten’ op de proppen komt. Hier is alles tamelijk serieus. Hij plaats de vrouw die het mannelijke kind baart indirect als centraal thema in het doek. Het beeld van de vrouw, omhuld door de gouden zonneschijf, onder haar een maansikkel, een sterrenkrans om haar hoofd en op haar schoot een pasgeboren baby, is overigens een universeel gebruikt thema in religieuze kringen en op mystieke plaatsen over heel de wereld. Een voorchristelijk voorbeeld in Egypte is het beeld van Isis met het kind Horus. Waarom kiest Bosch voor dit beeld en niet de vele andere visoenen die Johannes in de Apocalyps beschrijft? Hij moet daar een reden voor hebben gehad. Mogelijk wilde hij, kort na zijn toetreding in 1488 tot de kerngroep van de Zwanenbroeders, zich van zijn braafste kant laten zien.

De vrouw-met-de-zon-bekleed

Waarop duidt het beeld van de moeder met het kind? Er is een wereld van associaties en betekenissen aan dit beeld gegeven, maar dit verhult vaak de betekenis die de Apocalyps eraan geeft. De Apocalyps beschrijft dit beeld als volgt (Openbaring 12: 1-2, 5):

En er werd een groot teken gezien in de hemel;
een vrouw, bekleed met de zon;
en de maan was onder haar voeten,
en op haar hoofd een kroon van twaalf sterren.
En zij was zwanger, en riep, barensnood hebbend,
en zijnde in pijn om te baren….
En zij baarde een mannelijke zoon,
die al de heidenen zou hoeden met een ijzeren roede;
En haar kind werd weggerukt tot God en zijn troon.

Oppervlakkig gezien komt meteen de associatie op dat het hier gaat om Maria met het kind Jezus. Maar de Apocalyps is een esoterisch boek, het diepste geschrift van het Christendom. Wist Bosch daarvan? Hij moet daarvan niet geheel onwetend zijn geweest, want hij plaatst met precisie de kernthema’s in zijn schilderij. Het donkerblauw van het gewaad van de vrouw-met-de-zon-bekleed staat bekend als middernachtsblauw, ofwel het ‘blauw van de nacht waarin de Davidster verschijnt’ (http://tomwesteneng.nl/kleuren.html). Een christelijke verwijzing die nog niet op verborgen kennis bij Bosch hoeft te duiden.

Voor het esoterisch christendom staat dit beeld van de vrouw-met-de-zon-bekleed voor een cruciale fase in de mensheidsontwikkeling. Het weerspiegelt het moment dat in de ziel van de mens het Ik, het zelfbewustzijn, wordt geboren. Of nog scherper uitgedrukt, het is het moment dat in het gereinigde gevoelsleven van de mens het hogere bewustzijn, de universele mens, wordt geboren. De vrouw heeft niet alleen de zon om zich heen maar ook de maan onder haar voeten. Zij heeft het bewustzijn van het geestelijke licht ontwikkeld en beheerst de hartstochten, die door de maan worden vertegenwoordigd. In dat stadium wordt uit de gereinigde ziel van de mens het hoger bewustzijn, het mannelijke kind, geboren en treedt de mens een hogere wereld binnen. Dat is de kernboodschap van de Apocalyps, de groei van het zelfbewustzijn, de redding van het ik en het voorkomen dat het kind na te zijn geboren weer verzinkt in een dierlijk of zelfs demonisch groepsbewustzijn. Niet neerwaarts maar opwaarts moet het zich ontwikkelen tot de figuur waarmee de Apocalyps opent, de gestalte in het witte kleed, die alleen zelf zijn naam kent en die zijn wil heeft gesterkt tot een ijzeren roede waarmee hij de demonische verleidingen weerstaat.

Schorpioen en draak

Als we de lijn doortrekken van de vrouw met het kind linksboven, via de aartsengel naar Johannes in het centrum, en vandaar naar rechtsonder, dan zien we een zwart beest, lijkend op een schorpioen, met een mensenhoofd dat aan een geleerde doet denken door het brilletje op zijn neus, en waarin het gezicht van Bosch zelf kan worden gezien. Het is de enige afbeelding in het schilderij waarin we Bosch handtekening herkennen. Hij maakt deze figuur al meteen belachelijk door het stokje met weerhaken waarmee hij een voorwerp naar zich toe wil trekken waar hij al zijn aandacht op heeft gericht. Dat moet wel iets heel belangrijks zijn, zou je denken. Maar het is niet meer dan de pennekoker van de pen waarmee Johannes zijn visioen aan het optekenen is. Zou het betrekking hebben op de haarkloverijen over bijkomstigheden van de kerkgeleerden? Zou het zijn ondeugende weergave zijn van wat in het beeld dat Johannes schetst tevoorschijn komt als de rode draak die op de loer ligt om het pasgeboren kind te verscheuren? Want dat is de tekst die ik in het citaat nog even had weg gelaten en dat duidt op een gevaar dat voortdurend op de loer ligt, ook al schrijdt de mens over de drempel naar een hoger geestelijk bewustzijn (Openbaring 12: 3-4).

En er werd een ander teken gezien in de hemel,
En ziet, er was een grote rode draak,
Hebbend zeven hoofden en tien hoornen,
En op zijn hoofden zeven koninklijke hoeden.
En zijn staart trok het derde deel van de sterren van de hemel,
En wierp die op de aarde.
En de draak stond voor de vrouw, die baren zou,
Opdat hij haar kind zou verslinden,
Wanneer zij het gebaard zou hebben.

Zo klein als dat schorpioenachtige mannetje is, zo groot is het gevaar dat we het hogere waar het om gaat vergeten omdat we ons verliezen in onbenullige stoffelijke details.

Rivier en boom

Kijken we nogmaals omhoog in het doek naar de achtergrond en wat zich rechtsboven afspeelt. We zien een historisch rivierlandschap en een rijzige boom. Mogelijk alleen maar decoratie voor het eerder beschreven tafereel. Maar wie de Apocalyps van Johannes heeft gelezen weet dat rivier en boom daarin een prominente rol spelen. Zij vormen het slot van de Apocalyps. Daar lezen we in Openbaring 22 vers 1-2:

En hij toonde mij een zuivere rivier van het levenswater
Klaar als kristal,
Voortkomend uit de troon van God en het Lam.
In het midden van haar straat
En op de ene en de andere zijde van de rivier
Was de boom des levens,
Voortbrengende twaalf vruchten,
Van maand tot maand gevend zijn vrucht;
En de bladeren van de boom
Waren tot genezing van de heidenen.

Iedere kijker zal toegeven dat de kollossale boom met een grotendeels kale stam die tot in de hemel lijkt te reiken en beide oevers van de rivier omspant geen gebruikelijk boom is. Deze boom lijkt weer te geven waar het pas geboren kind naar toe zal groeien als het zijn ontwikkeling verder doormaakt. In de kruin is een opening gelaten die een holte lijkt te vormen als spiegel van het beeld van de vrouw in de zonneschijf waar de toekomstige mens zijn plaats zal innemen. Dan zullen de mensen, zoals de Apocalyps tenslotte schildert, ‘als koningen heersen in alle eeuwigheid’.

Moeten we onszelf in Johannes herkennen?

De Apocalyps schildert niet de wereldondergang, maar de opgang van de mens tot grotere hoogte, zoals de boom groeit op dit schilderij van Bosch. En in de centrale figuur van Johannes kan de kijker zichzelf herkennen en de nog ongekende maar mogelijke toekomst die in de rivier van de tijd hem tegemoet komt.

28 april 2016

Verslag van mijn reis van Schiedam en Spijkenisse naar Almelo, Emmen, Oude Pekela, Veendam, Delfzijl, Groningen en tenslotte Tiel, Houten en Bunnik 3-7 augustus 2015

Net als andere jaren had ik besloten deze vakantie ons land met andere ogen te gaan bekijken rond een thema waar ik met dagbezoekjes invulling aan kon geven. Na enig nadenken koos ik voor een lastige opgave: waaraan kan je zien of een stad duurzaam is of niet? Zou ik zulke kenmerken kunnen vinden en fotografisch vast kunnen leggen?

3 augustus 2015

Ik had me gister voorbereid door naar de uitkomsten van een onderzoek van mijn instituut Telos van de Tilburg University (www.telos.nl) te kijken dat gaat over de prestaties van duurzame gemeenten. De gemeenten met de hoogste en laagste scores zou ik kunnen selecteren voor een bezoek. Als begin koos ik voor enkele gemeenten die laag op die lijst staan. Immers waar alles goed is valt je weinig op. Juist wat uit de toon springt vraagt om onze aandacht en ik verwachtte zo snel kenmerken van onduurzaamheid te kunnen vinden. Bovendien had het onderzoek enkele aanwijzingen opgeleverd om indicatoren voor duurzaamheid te vinden. Zo was hinder indicatief voor veel meer problemen in de stad, evenals veiligheid en werkloosheid. Ik moest naar zichtbare aspecten op zoek die hiermee in verband staan. Ik vertaalde dit naar kenmerken zoals: komt er veel graffiti voor bv op bushokjes (vandalisme als aspect van veiligheid), komen er veel toezichtcamera’s op openbare plekken voor (preventie rond hangjongeren, diefstal e.d.), is er veel geluidoverlast (industrieterreinen en grote wegen nabij woonwijken die door geluidschermen leefbaar moeten worden gemaakt), ligt er veel vuil op straat, is er leegstand van winkels, zijn er rondhangende volwassenen waarvan je verwacht dat ze zouden werken, hoe zien de bedrijventerreinen eruit, is er een levendig en sfeervol centrum, etc.
Met dat plannetje in mijn achterhoofd ging ik vandaag op stap, waarbij ik twee steden had gekozen om mee te beginnen: Spijkenisse, vorig jaar nog hekkensluiter op de lijst maar nu wat hoger op de lijst door de fusie tot Nissewaard, en Schiedam, dat samen met Vlaardingen ook laag op de lijst staat. Als ik hier geen opvallende kenmerken zou tegenkomen, waar dan wel? Ik had echter een handicap, door de zomervakantie waren de steden leger dan normaal, tenzij het toeristische steden betrof. Ik ging op weg naar Schiedam, waar ik jarenlang heb gewoond.

Schiedam

Eer de A20 je vanaf het Kleinpolderplein aflevert bij afslag 11 rijd je met een lang viaduct over een bedrijventerrein. Voor je doemen hoge kantoorgebouwen op en in de verte weet je de schoorstenen van Pernis. Benauwend en woononvriendelijk is de eerste indruk. Geen moment komt het verlangen in je op: hier zoek ik mijn thuis. Toch ligt hier Schiedam.

Ik sla na de afrit meteen linksaf om zo het bedrijventerrein langs de ’s-Gravelandseweg, grenzend aan de Spaanse Polder, te bezoeken. Ik verwacht allerlei ellende tegen te komen, maar dat valt best mee. Geen verwaarloosde stukken grond of met onkruid overwoekerde trottoirs. Het is niet piekfijn verzorgd maar het doet ook niet onder voor andere bedrijventerreinen die ik ken. Dan rijd ik via de ’s-Gravelandseweg terug en het centrum in. Ik weet dat ik het grote uitbreidingsdeel van Schiedam, tuindorp Kethel, dat in de loop der decennia is opgerukt richting Delft, nu rechts laat liggen, evenals het Beatrixpark. Ik woonde met plezier in Kethel tijdens mijn studententijd in Delft. Het centrum van Schiedam nabij het stadhuis is zo’n jaar of twintig geleden opgeknapt en ziet er nog redelijk uit. Maar er lijkt sindsdien weinig vernieuwing tot stand gebracht.

Ik rijd door richting Lange Haven waar ik op latere leeftijd tien jaar heb gewoond. Een blik op de Lange Haven bevestigt mijn herinneringen. Het zou een leuke toeristische trekpleister kunnen zijn, met de schepen aan de kade en de oude panden, maar er ligt een grauwsluier over deze plek. De aanblik maakt me niet vrolijk.

Zou dat het kenmerkende zijn dat samenhangt met de redenen waarom deze stad zo laag op duurzaamheid scoort, de sombere sfeer, de afwezigheid van een uitstraling van durf en vitaliteit?

Ik merk dat het niet meevalt om de vinger op de zere plek te leggen. Misschien wordt het duidelijker in de Gorzen, een oude arme wijk die grenst aan de Waterweg. De wijk wordt gedomineerd door de grote fabriek van destilleerderij Nolet, het restant van het roemruchte verleden, vooral in de 19e eeuw, van Schiedam als internationale jeneverstad langs de Schie. De oude huisjes in de wijk zijn deels afgebroken en door heel goedkope modernere huisjes vervangen die nu al rijp lijken voor de sloop.

Aan de horizon van de straat priemen hijskranen in de lucht die in de havens van Schiedam aan olieplatforms werken. Hier voel je wel iets van Schiedams lage score op duurzaamheid, maar hoe representatief is zo’n wijk voor de stad als geheel? Ik rijd nog even de Havenstraat in. Hier werkte mijn vader vroeger bij Hoek’s Machine- en Zuurstoffabriek. Er is van het kantoorgebouw waarin de directie en de tekenkamer huisden niets meer te bekennen. Kennelijk is de grond verkocht en het gebouw afgebroken. Het oude bedrijf is overgenomen door Linde dat hier nu nog steeds zuurstof maakt en opslaat, maar aan het einde van de straat zijn nieuwe moderne bedrijven gekomen. Ik parkeer mijn auto even aan de Waterweg. Landinwaarts heb je van hieruit een mooi uitzicht op de skyline van Rotterdam. Voor me schittert de zon fel op het water. De Havenstraat getuigt ervan hoe alles nieuw kan worden.

Ik rijd door richting Beneluxtunnel. Voor me doemt de Vijfsluizenflat op, waar ik woonde tijdens mijn middelbareschooltijd in Vlaardingen. De flat is inmiddels 55 jaar oud en markeert niet langer de schooltuinen die voor het gemaal van de Poldervaart waren aangelegd. Deze flat kijkt nu uit op een metrolijn en de A4 die met twee tunnelbuizen Schiedam/Vlaardingen met Hoogvliet verbindt. De Vijfsluizenflat is misschien wel een mooi symbool voor de ontwikkeling van Schiedam, een woontoren die eerst op een vaart, een sluis, en een modern sportterrein (van Shell) uitkeek en nu de grens markeert tussen de woonwijk en de zeer drukke snelweg, evenals het bedrijventerrein dat is verrezen op de oude werf van Wilton-Fijenoord.
De indruk die ik overhoud is een stad die klodders verleden herbergt, een grote groene long heeft gebouwd richting Delft, maar deze lijkt niet met het oude centrum te zijn geïntegreerd. Een stad die in de schaduw is blijven liggen van Rotterdam en zijn randwegen, waarvan het hart zwakjes klopt en daarmee de eigenheid, die er ooit was, nog steeds niet lijkt te hebben hervonden. Waar zie je dat nu concreet aan? Ik heb geen graffiti op bushokjes gezien, geen verwaarloosde bedrijventerreinen, maar wel zie ik een soort dofheid waar juist bruisende burgerlijke activiteit mag worden verwacht. Komt dat door de nabijheid van Rotterdam? Heeft Schiedam te weinig om zich van deze wereldhaven te onderscheiden? Is Schiedam nooit hersteld van de breuk met het grootse jenever verleden?

Spijkenisse

Na de Beneluxtunnel sla ik rechtsaf, op weg naar Spijkenisse. Voor me ligt een woud aan windmolens en schoorstenen van raffinaderijen en chemische fabrieken. Mooi is het niet, wel fascinerend voor wie iets heeft met techniek. Mefistofeles is hier zichtbaar bezig, geen wonder dat Spijkenisse onderaan de duurzaamheidlijst staat, schiet het door me heen. De weg voert naar links en het hele landschap verandert.

Dit was nog niet Spijkenisse. Nog tweemaal een afslag naar links voert me op een brede weg, de Groene Kruisweg, verder naar het centrum van Spijkenisse dat nieuw is gebouwd en er functioneel maar beslist niet onaardig uitziet. Anders dan in Schiedam heeft men hier, lijkt het wel, alles opnieuw, ruim en met ambitie aangelegd.

Toch merk ik later ook dat er pittoreske staatjes, zoals het Noordeinde, zijn gehandhaafd die iets van de oude sfeer uitstralen. Hier is het oude hart opgenomen in het nieuwe hart. Maar er is meer. Ook heeft Spijkenisse een satelliet gebouwd met hoge appartementen die uitkijken over de Oude Maas en het havengebied ten Noorden daarvan.

Spijkenssie heeft wel een metro, maar zelf geen aansluiting op een snelweg. De uitbreiding richting het agrarische Zuidland helpt op dat gebied ook niet. Al is Spijkenisse dus meer opgesloten dan Schiedam, toch maakt het de indruk meer ademruimte te hebben. Ik blijf met nog meer verwarring achter als ik Spijkenisse verlaat. Waaraan kon ik hier nu zien dat het een van de laagst scorende gemeenten van ons land is op het gebied van duurzaamheid? Als bezoeker kan ik geen opvallende zichtbare verschijnselen aanwijzen. Goed, het is een wat rommelige en geïmproviseerde stad, zonder veel verfijning, recht toe recht aan, maar ‘wat het hebben moet dat heeft het wel’.

Is het misschien meer nog de entourage van de stad, l’environnement, dat wat de stad omringt, wat de duurzaamheid weerspiegelt? Is dat bepalender dan dat wat in de stad zelf aan uiterlijke kenmerken is te vinden? Wat hun omgeving betreft zijn Schiedam en Spijkenisse overschaduwd door de Rijnmondse industriële activiteiten. Daarbij komt nog dat Schiedam een oud hart heeft, terwijl Spijkenisse zich opnieuw heeft moeten uitvinden. Kan de stad zichzelf van binnenuit bepalen of wordt de stad primair bepaald door wat die omgeving te bieden heeft? Ik neig ertoe om een stad alleen duurzaam te noemen als de kenmerken volgen uit bewust eigen handelen, uiteraard in wisselwerking met de omgeving, maar zonder daar geheel door bepaald te zijn. Waar kan je dat aan waarnemen?
Zo kom ik erop dat de afspiegeling van duurzaamheid in de stad gezocht moet worden in uitingen van de duurzaamheidhouding van bestuur, ondernemers en bewoners. In lijn hiermee zou je zichtbare kenmerken van duurzaamheid meer moeten zoeken in uitingen van het kunstzinnige, bezielende en spirituele element, dat te voorschijn komt bij de manier waarop de stad is vormgegeven en versierd. Zou dat in het centrum van de stad objectief zijn vast te stellen? Bijvoorbeeld: hoe is het stadhuis vormgegeven, is er meer dan functionaliteit te zien, kent het winkelcentrum naast de obligate winkels zoals Blokker, HEMA, de Tuinen, C&A, V&D, Kruidvat, etc. ook bijzondere en unieke winkels? Hoe ziet het ontwerp eruit; hebben straten en pleinen iets extra’s in de aanleg van groen en bomen, iets dat een feestelijk en vorstelijk gevoel overbrengt, en kan dat in een meetschaal worden vastgelegd? Is er veel leegstand met graffiti en bewakingscamera’s? Ja, hier ligt misschien een beter houvast dan wat ik tot nu toe heb gezocht.

5 augustus 2015

Deze dag wilde ik naar het Noorden, vooral de provincie Groningen, waar de op duurzaamheid laagst scorende gemeenten liggen, zoals Pekela, maar ook Veendam. Ook ligt hier de mysterieuze stad Groningen, een stad die te midden van alle ellende van de oude veenkoloniën een glanzende economische prestatie weet neer te zetten en onder de grote steden van ons land een echt voorbeeld is geworden. Mogelijk is dit de enige plek waar de vruchten van het aardgas voor deze provincie zichtbaar worden. Maar ik begin in Almelo, dat maar één plaatsje hoger op de lijst van duurzame gemeenten staat dan Veendam, en ga vandaar in noordelijke richting naar Emmen, de laagst scorende 100.000plus gemeente van ons land.

Almelo

Almelo heeft me verrast. Het centrum is helemaal op de schop genomen. Een oude haven die was gedempt is weer uitgegraven en daaraan is een nieuw hart van de stad gebouwd. Het gemeentehuis is pas enkele maanden geleden in gebruik genomen en staat als een imposante puist te prijken op de nieuw gecreëerde plek.

Ik strijk neer op een terras waar ik een mooi uitzicht op het gemeentehuis heb. Aan de andere kant van het water staat een even imposante oude schoorsteen, die een restant van de hier vroeger gelegen textielfabriek blijkt te zijn. Ook daar is een restaurant van gemaakt. Heel geslaagd. Na mijn zonnepittenbol gezond, stap ik op en ga de oude stad nader bekijken. Hier laat Almelo meer van het verleden zien. Vrij veel leeg staande winkels, ook graffiti hier en daar, hier en daar is het wat smoezelig.

Maar ik vind dat Almelo toch weet te verrassen en een kering aan het maken is. Als ik weg rijd en de weg naar Emmen zoek zie ik nog diverse wijken met deftige herenhuizen, voor de bedrijventerreinen je als bezoeker uitgeleide doen. Almelo is zo gek nog niet.

Emmen

Zou Emmen ook zo meevallen, begon ik me af te vragen. Emmen is een betrekkelijk grote stad met 110.000 inwoners, omringd door agrarisch land. Dat duidt meestal op beperkte economische draagkracht. Ik rijd voor ik het weet het centrum binnen en vind gemakkelijk op loopafstand een parkeerplek. Het begin van het winkelcentrum is wat groezelig, vooral het HEMA gebouw lijkt decennia lang niet geverfd, maar het is druk op deze mooie dag met honderden wandelaars en winkelbezoekers.

Al snel vind ik het gemeentehuis, ook zo’n strak splinternieuw geval -waar bovendien aandacht aan een beeldengroep is besteed- en dat wordt omringd door zeer grote pleinen, deels met groen, waar alleen gewandeld en gefietst mag worden. Niets mis mee. Ik zie geen luxe, geen historische monumenten, afgezien van een weinig fraaie kerk op het midden van een plein, maar ook zijn er enige restaurants die druk worden bezocht. Ik zie geen hangjongeren, geen toezichtcamera’s. Kortom het centrum is eenvoudig maar met elán neergezet. Men is goed bezig. Voor de laagst scorende 100.000plus gemeente ziet het centrum van Emmen er stukken beter uit dan ik had gedacht. Bovendien wordt er nog druk gebouwd aan verdere verbeteringen.

Veendam

Door naar Veendam. Ik heb hier als student nog gelogeerd toen ik een zomer stage liep bij AVEBE. Maar het komt me niet bekend voor. Veendam ligt aan het Wildervanckkanaal en het is een beetje rommelig, kruipdoor-sluipdoor, binnenkomen. Er staan nog diverse statige panden in het plaatsje en ik kan parkeren voor een groot cultureel centrum, Van Beresteyn geheten, dat ligt naast het streekmuseum.

De winkelstraten zijn bescheiden, maar zonder veel leegstand, en na enig zoeken vind ik het stadhuis, een fraai oud gebouwtje waar, als zo vaak, een vierkante blokkendoos aan is gebouwd voor het na fusies toegenomen aantal ambtenaren.

Al met al valt ook Veendam me niet tegen, een mengsel van incidentele oude grandeur en een bescheiden werkgemeenschap, maar zonder enig teken van verpaupering. Het gaat dan misschien economisch niet goed in de provincie Groningen, de Groningers lijken zich toch aardig te kunnen redden.

Pekela

Dan wordt het tijd voor het hoofddoel van deze dag, de hekkensluiter van de lijst van duurzame gemeenten, Pekela, waar het economisch en sociaal heel slecht gaat. Het ligt niet ver van Veendam en al snel sta ik voor het gemeentehuis in Oude Pekela.

Ja, dat is een heel bescheiden rechthoekig gebouwtje en het steekt nog gunstig af tegen de schrale omgeving. Er is weliswaar een mooi gerestaureerde molen tegenover het stadhuis, maar verder slaat vandaag voor het eerst de schrik me om het hart. Twee vervallen gebouwtjes blijken van de Rabo Bank en ABNAmro Bank te zijn en nog te functioneren. Een wonder dat ze nog geld uitspuwen.

Hier is voor het eerst verval te zien. De winkels zijn slecht onderhouden of dicht. Een makelaarskantoor heeft niet eens de moeite genomen grote gaten in de glazen gevel te repareren. Een gesloten modezaak ‘Butterflay Fashion’ heeft de ramen met oude kranten dicht geplakt. Zo erg heb ik het nog nergens aangetroffen.

Delfzijl

Dan zoek ik naar een afsluiting voor de dag. Het is inmiddels vijf uur geweest en opeens herinner ik me een hotel dat buitendijks boven zee is gebouwd in Delfzijl, een half uur rijden hier vandaan. Dat zou leuk zijn met dit warme weer. Ik rijd richting de Eems-Dollard en kom in het havenplaatsje Delfzijl aan dat een zelfde sfeer ademt als wat ik in Rijnmond gewend was. Ook Delfzijl staat op het laagste deel van de lijst met duurzame gemeenten. Maar hier waait de wind en zijn de windmolens overal in het blikveld te vinden.

Het gemeentehuis kent zoals we vaak zien een moderne aanbouw. Het oude deel getuigt door een scheur in de voorgevel van de aardbevingen door de aardgas winning.

Haven, schepen, staal, dijken, niet zeuren maar poetsen, doe maar gewoon, dat is de uitstraling van deze gemeente. Het hotel zit stampvol. Dat is nou jammer. Dan maar op zoek naar een ander hotel hier en als dat niet lukt mijn geluk beproeven in Groningen, dat ik anders morgen had willen bezoeken.

Groningen

Om kwart over zes ben ik in Groningen. Ja dat is een echte stad! De wegen wijken tot brede banen, hoge prestigieuze kantoorgebouwen omringen je en laten je tenslotte toe in het centrum waar de geschiedenis, de kunst, de allure, de vrijmoedigheid, het boven het burgerlijke uitstijgende, je tegemoet komt.

Nu nog een hotel vinden. Ik rijd tweemaal een rondje langs het monumentale historische station en het bekende museum voor moderne kunst van Groningen, mijn TomTom dirigeert me naar pension Tivoli, waar ik voor geen goud wil overnachten. Ik rijd om Akerkhof heen, zie de Martinitoren in de lucht prikken, maar vind geen hotel.

Ik parkeer mijn auto en ga lopend nog op verkenning uit, tot aan het museum. Prachtige gebouwen met monumentale gevels, ja , maar nergens een hotel. Zonder hotel heb ik weinig zin om hier uitgebreid te gaan zitten eten. Natuurlijk ben ik de verkeerde kant opgelopen en gereden en had ik achter Akerkhof moeten kijken naar het monumentale stadhuis en de Grote Markt en had dan Hotel Prinsenhof gevonden.

Misschien had men nog een bed over gehad, misschien. Maar ik besloot om de knoop maar door te hakken. Het was twee uur rijden naar huis, waar ik nog voor donker terug kon zijn. Een mooie vakantiemaaltijd in de ondergaande zon schoot er dan helaas bij in. Zo gezegd, zo gedaan.
Wat heb ik nu vandaag geleerd? Het moet wel erg mis zijn wil je de economische malaise aan het uiterlijk van de gemeente zien. Oude trots en kracht kunnen nog lang doorwerken in het straatbeeld. De grootste vraag is eigenlijk waarom de stad Groningen het economisch zo goed doet, want al spreekt de sociaal-culturele sfeer me aan, de stad blijft volgens de metingen op sociaal vlak onder het gemiddelde steken. Het zijn de monumentale panden in de binnenstad, het feit dat er een universiteit is, en ja, het moet de doorwerking van de aardgasbaten zijn die hier voor economische draagkracht zorgen, al is het maar dat de regering in Den Haag in deze stad extra en hoogwaardige werkgelegenheid heeft geschapen als compensatie voor het leegroven van de bodemschatten in deze streek. Zou de stad Groningen het ook zo goed doen zonder de aardgascomponent? Zou het dan nog steeds beter scoren dan bijvoorbeeld een andere universiteitsstad als Tilburg? De economische productie (BRP) is heel hoog in Groningen, en de stad scoort hoog op kennis en ontsluiting met hoofdwegen. Maar er zijn tegelijk veel arme huishoudens en de werkloosheid is hoog. Dat zijn de zelfde problemen die de andere Groningse gemeenten hebben. Worden die in de stad Groningen gemaskeerd door de universiteit, de hoger gekwalificeerde werkgelegenheid en de vele starters? De vraag die ik eraan over houd is of die twee werelden van de welgestelden en de armen elkaar in de stad Groningen in de praktijk ook raken en bevruchten. En hoe gaat dat dan?

7 augustus 2015

Na terugkeer uit Groningen stond ik in dubio. Zou ik mijn eerdere plan om Den Helder te bezoeken nog uitvoeren? En daarna afdalen naar Brabant en Limburg om Helmond en Kerkrade nader te bezien? Zou ik daar nog veel nieuws leren? Na wat wikken en wegen kom ik tot een ander plan. Waarom zoek ik het vandaag niet dichter bij huis? In de omgeving van Zeist is ook veel te leren. Niet zover hier vandaan ligt Tiel dat nog lager scoort dan Schiedam en Delfzijl. En meer interessant nog, hier vlakbij liggen ook twee gemeenten die tot de hoogst scorenden behoren: Houten en Bunnik. Dan moet ik in één dag de essentie van het verschil toch kunnen ontdekken?!

Tiel

Eerst Tiel. Het is geografisch net zo’n stad als Wijk bij Duurstede, maar die gemeente hoort tot de topgroep. Beide steden hebben een oud verleden, liggen aan een grote rivier en hebben een haventje dat in de zomer vooral voor plezierjachten wordt gebruikt. Maar Tiel is de arme variant, gelegen aan de Waal en Wijk bij Duurstede de rijkere, gelegen aan de Nederrijn/Lek. Tiel ligt in de stroom van drie transportassen: de rivier, de Betuwe spoorlijn van Rotterdam naar Duitsland, en de A15.

Belangrijker nog is dat Tiel net te ver van grote steden als Rotterdam en Utrecht ligt om aantrekkelijk te zijn als woongemeente voor pendelaars. De lagere welvaart weerspiegelt zich in het weliswaar oude maar niet erg chique centrum. Het is evenmin een toeristische trekpleister. Het nieuw gebouwde, rechthoekig ogende, gemeentehuis ligt tussen een parkje voor het gebouw en een eenvoudig pleintje terzijde van het gebouw. Net als ik er overheen loop beginnen een paar allochtone jongens te ruziën en vechten, terwijl omstanders verbaasd toekijken. Iets meer richting de rivier wordt een groot nieuw project gerealiseerd dat het verschil moet gaan maken.

Bij binnenkomst zag ik al dat de huizen klein en bescheiden zijn. Bij het verlaten van de stad in westelijke richting valt me dat nog meer op. Hele wijken bestaan uit petieterige ´arbeiders´ woningen.

Je kunt natuurlijk ook anders redeneren. In Tiel zijn is de werkende klasse niet in betonnen flatgebouwen neergezet, zoals in de Randstad veel wordt aangetroffen, maar heeft ieder gezin toch een eigen huisje met een tuintje. Hoe zie je dat in de statistieken? Het telt wel mee voor het beeld van de duurzaamheid van een gemeente. Een eenvoudige werkstad, gedomineerd door mensen die werken voor lage lonen en waar het elán, dat bij het in een gelijksoortige situatie verkerende Spijkenisse op te snuiven viel, nog lijkt te ontbreken. Maar hier vind ik, ondanks de bescheidenheid van deze gemeente, geen verpaupering, geen graffiti.

Houten

Via de A27 ben je binnen een half uur in Houten. Misschien wel de meest bijzondere stad van ons land, die zich nabij Utrecht heeft gevleid tussen Nieuwegein en Bunnik/Zeist. Wat is dan zo bijzonder aan Houten? Dat merk je al meteen bij aankomst. Je kunt er niet zomaar inrijden. Net als de middeleeuwse steden heeft deze moderne New Town een stadsmuur in de vorm van een om de hele stad aangelegde aarden wal van enkele meters hoog.

Slechts op een paar plekken kan de bezoeker door dit afweermechanisme heen breken, en zolang je de meest voor je doel passende ingang niet hebt gevonden moet je verder om de stad heen rijden op de Rondweg. Eenmaal binnen de muren wil het stadsbestuur je zo snel mogelijk uit je auto hebben. De stad maakt in de verschillende wijken op mij een saaie indruk en is gemaakt voor fietsers die met ruime paden overal vorstelijk heen en weer kunnen rijden. Dit is het meest uitgesproken zichtbaar in het centrum van Houten, waar ook het gemeentehuis ligt dat de andere gebouwen met zijn toren domineert. Hoe modern Houten wil zijn blijkt uit een zuil met het naambordje voor het gemeentehuis waarop in letverlichting is te lezen www.houten.nl. Naast het gemeentehuis, de gekanaliseerde waterpartijen en het meanderende hoofdsnelfietspad ligt een opvallend in aluminium en glas vormgegeven hypermodern station van de spoorwegen.

Nergens in de gemeente is er wanorde. Tenminste, afgezien van een wilde man die bij de gemeentevijver passanten lastig valt door ze verwijten toe te schreeuwen over de toestand in de wereld. Hoe is zoiets in Houten mogelijk? Op de terugweg is hij er al niet meer. Zoiets kan maar een paar minuten in Houten bestaan, denk ik. Ook voor de fietsenstalling bij het station is een passende oplossing gevonden door een futuristisch fietsen transferium met lift en al en een uitgebreid handvest met regels.
Het verbaast niet meer dat de witte en crême-kleurige muren van de gebouwen overal maagdelijk zijn gebleven. Spuitbussen voor graffiti bestaan niet in Houten. In dit Brave New World zijn er echter ook dingen die ik als gewone sterveling mis. Op de riante pleinen met wandelaars en statige fietsers, – toegegeven ook snelt er soms een pizza bezorgen op scooter voorbij -, is een enkel restaurant te zien, maar het geheel ziet er zo steriel uit dat de lust me vergaat om hier het avondeten te gebruiken. Alles is geregeld in Houten omdat aan alles vooraf is gedacht. Ik begrijp dat dertig jaar lang een in detail uitgedacht plan voor deze nieuwe stad consequent is uitgevoerd. Dat is op zich al heel bijzonder gezien de wisselende uitslagen van de vierjaarlijkse gemeenteraadverkiezingen. Maar nu is het dan ook zo dat ik de burgemeester heb horen verzuchten dat hij nergens in zijn gemeente nog ‘rommelruimte’ heeft, bijvoorbeeld voor startende bedrijfjes. Wat me nog het meeste is opgevallen, is het beheer van het groen. In alle gemeenten die ik bezocht stond het gras in de wegbermen en groenstroken hoog omdat het personeel van de plantsoenendiensten vermoedelijk op vakantie is. Niet zo in Houten.

Langs de Rondweg, ja zelfs op het talud van de spoorlijn, is het gras begin augustus kort gemaaid. Wie wil wonen in deze (bijna) meest duurzame stad van ons land? Het zijn burgers die veelal in Utrecht werken en vervolgens zich in deze moderne enclave terugtrekken waar het leven voorspelbaar en veilig is, geordend en gereguleerd, ja bijzonder verantwoord en duurzaam. Toch vraag ik me af of het een model is voor andere gemeenten die duurzaam willen zijn. Het heeft namelijk ook iets weg van een sekte onder de duurzame gemeenten.

Bunnik

Om nog één andere voorbeeld van een praktisch net zo hoog scorende duurzame gemeente te zien, en in de hoop daar wel gezellig te kunnen eten op mijn laatste vakantiedag, rijd ik naar buurgemeente Bunnik. Ik passer een stukje van Bunnik bijna dagelijks met mijn auto maar heb het centrum nog nooit goed bekeken. Bunnik, inclusief Odijk en Werkhoven, telt 15.000 inwoners, en is een stuk kleiner dan buurgemeenten Houten met 49.000 en Zeist met 62.000 inwoners. Het centrum van Bunnik is moeilijk te vinden want behalve dat er een Dorpstraat is met wat winkels stelt het niet zo veel voor. De Dorpstraat eindigt met het Oude Raadhuis, een elegant pandje dat inmiddels voor een nieuwe versie van het gemeentehuis, dat in Odijk staat, is verruild.
Ja, er staan vrijstaande herenhuizen in Bunnik, maar ook gewone rijtjeshuizen en in de omtrek liggen gewone bedrijventerreinen. Er is niet zoveel bijzonders aan Bunnik te zien. Wel kom ik naast het Oude Raadhuis een sfeervol restaurant tegen dat ik vaker op reclameborden had zien staan ‘Wapen van Bunnik’. Dat gun ik mezelf dan maar. Het is inderdaad een aanrader met een goede keuken. Omdat ik alleen ben word ik nog toegelaten, want men is vol.

Dat biedt me de gelegenheid om na te denken over het onderscheid tussen Zeist en Bunnik. Wat heeft Bunnik dat Zeist, met zijn Slot Zeist en hotel Figi en het WWF en PGGM en de Triodos Bank en de Slotlaan met heel veel winkels, niet heeft? Ik kom maar op één factor. Zeist is van een mooi dorpje uitgegroeid tot een middelgrote stad en Bunnik is een klein dorp gebleven, met de eigen bevolking waarvan een deel niet onbemiddeld is en hier in het Wapen van Bunnik voor mijn ogen met de fiets komt dineren.

De uitbreiding van Zeist, met wijken die bestaan uit grote flatblokken, weliswaar ‘s zomers verscholen achter bomen, heeft de ‘duurzaamheidspoeling’ dunner gemaakt en daarom is de stad op de duurzaamheidladder gedaald. Is Zeist daarom minder goed bezig dan Bunnik? Een goede vraag, die zeker een antwoord behoeft. Ook een goede vraag is of in Bunnik het roer om moet en of het zich bijvoorbeeld bij Zeist of Houten zou moeten aansluiten. Ik denk dat Bunnik/Odijk niet voor niets als dorp nog steeds bestaat. Men wil het zo, en waarom zou zo’n gemeente daar niet mee door mogen gaan?

Uit deze verkenningstocht komt naar voren dat het niet meevalt aan de uiterlijke verschijning van een gemeente de duurzaamheid af te leiden. Wat zie je wel en wat zie je niet? Laat ik beginnen de twee uitersten te vergelijken: Houten en Oude Pekela. In Oude Pekela zag ik economisch verval dat niet wordt aangepakt maar blijft bestaan. Dan is het slecht met de gemeente gesteld. Er is geen veerkracht meer, zoals ik dat ook, maar veel minder extreem, meende waar te nemen in Schiedam. Spijkenisse barstte, ondanks de lage score, van de veerkracht voor mij als oppervlakkige bezoeker. In Houten vond ik de duurzaamheid wel zichtbaar maar ook een beetje doorgeschoten. Persoonlijk heb ik dan liever Bunnik, een gewoon dorp waar het leven nog simpel en genoeglijk lijkt en waar de grote stad als het moet toch om de hoek beschikbaar is. Dat is ook het algemene kenmerk van de gemeenten die als beste op duurzaamheid scoren. Het zijn allemaal relatief kleine gemeenten in de buurt van grote gemeenten, waar veel groen is, welgestelde burgers wonen, die zich netjes gedragen en voor hun werk naar de grote gemeenten in de buurt pendelen. Al is het een ideaal rolmodel, het is niet de toekomst die voor alle gemeenten is weg gelegd. Hopelijk is de stadswal om Houten niet de voorloper van de ‘gated communities’ die zich als eilanden van welvaart beschermen tegen de boze buitenwereld. Kortom, die echte duurzaamheid is moeilijk aan de buitenkant van de gemeente af te lezen, daarvoor moet je in de woningen, de openbare gebouwen en het gemeentehuis een kijkje kunnen nemen. Duurzaamheid is een samengesteld idee dat zijn wortels heeft aan de binnenkant van de samenleving en daarom is het lastig te fotograferen.

12 augustus 2015